Σε ένα μικρό διαμέρισμα τέσσερις αξιωματικοί στέκονταν αμίλητοι μπροστά σε ένα τραπέζι. Έγραφαν και έσβηναν νευρικά δείχνοντας ο ένας στον άλλο τις σημειώσεις τους. «Ετσι θα το πάμε» φώναξε ξαφνικά ο ένας. Έπιασε μια κιθάρα που βρισκόταν δίπλα του και έπαιξε ένα ακόρντο.
Οι βαθμοφόροι της ιστορίας μας δεν σχεδίαζαν ένα ακόμη πραξικόπημα. Η σκηνή διαδραματίστηκε πριν από πολλές δεκαετίες όταν μια ομάδα νεαρών αξιωματικών αποφάσισε να δημιουργήσει μια από τις πρώτες ροκ μπάντες της Τουρκίας!
Για την Ελλάδα της ίδιας περιόδου ένας ροκ αξιωματικός θα αποτελούσε σχήμα οξύμορο. Όχι όμως και για τους Τούρκους στρατηγούς. Εάν οι νέες τάσεις στο διεθνές πολιτιστικό γίγνεσθαι απαιτούσαν την εισαγωγή της ροκ μουσικής δεν ήταν διόλου παράλογο για τους στρατηγούς να γίνουν κοινωνοί αυτών των ρευμάτων.
Σε αυτή τη γενιά αξιωματικών, που ισορροπούσε άτσαλα ανάμεσα στο φιλελευθερισμό της Δύσης και τις ερπύστριες των πραξικοπημάτων, ανδρώθηκε και ο επιτελάρχης της Τουρκίας Χιλμί Οζκιόκ.
Η ίδια η ζωή και η αναρρίχησή του στην ιεραρχία είναι συνώνυμες με την σύγχρονη ιστορία του τουρκικού στρατού. Γεννημένος το 1940 στην πόλη Τουργκουτλού της επαρχίας Μανίσα, θα άκουγε από τους παπούδες του ιστορίες για τις καταστροφές και τους χιλιάδες θανάτους που άφησε στην περιοχή ο ελληνικός στρατός το Σεπτέμβριο του 1922. Φορτωμένος με τις μνήμες ενός αιματηρού παρελθόντος, ο Οζκιόκ θα εγκαταλείψει τη γενέτειρά του για να ακολουθήσει καριέρα στρατιωτκού. Τα ταραγμένα χρόνια του ‘50 και των αρχών της δεκαετίας του ‘60 τον βρίσκουν στην τουρκική σχολή ευελπίδων. Μπορούμε να τον φανταστούμε μαζί με δεκάδες άλλους συμφοιτητές του να διαδηλώνουν εναντίον της κυβέρνησης Μεντερές στην Άγκυρα, λίγα 24ωρα πριν από το πραξικόπημα της 27ης Μαϊου του 1960. Η οικονομική κρίση έχει μειώσει τις αποδοχές τους, ενώ το φλέρτ του Μεντερές με το αγροτικό κεφάλαιο αλλά και το πολιτικό Ισλάμ ροκανίζει την εξουσία των ελίτ από τις οποίες προέρχονται και οι ίδιοι. Η ανατροπή του πρωθυπουργού είναι πλέον θέμα χρόνου.
Το πραξικόπημα του ’60 θα χαραχθεί ανεξίτηλα στη συνείδηση του Οζκιόκ. Είναι ένα «δημοκρατικό» πραξικόπημα από το οποίο θα προκύψει το πιο προοδευτικό σύνταγμα της Τουρκίας και το οποίο θα ανοίξει το δρόμο για τη δημιουργία συνδικαλιστικών οργανώσεων και την ενίσχυση της αριστεράς. Είναι όμως και ένα κομβικό σημείο και για τις τουρκικές ένοπλες δυνάμεις. Ο στρατός απαγκιστρώνεται πλέον από τον έλεγχο των πολιτικών. Η εικόνα του Μεντερές, κρεμασμένου στην αγχόνη, θα στοιχειώνει στο εξής τις μνήμες των πολιτικών και των στρατιωτικών αντίστοιχα. Για τους πρώτους θα αποτελεί προειδοποιήση. Για τους δεύτερους, σύμβολο της εξουσίας τους.
Η δευτερη μεγάλη «παρέμβαση» των στρατηγών το 1971 θα βρεί τον Οζκιόκ σε μια άλλη ακαδημία. Κάθεται πλέον στα θρανία του Στρατιωτικού Κολεγίου Πολέμου των ΗΠΑ, εκεί από όπου πέρασαν στρατηγοί όπως ο Αζενχάουερ και ο Αμερικανός επιτελάρχης Σβάρτσκοπφ – ο στρατηγός του πρώτου Πολέμου στον Περσικό Κόλπο. Ο Οζκιόκ θα διάβασε από τις εφημερίδες για τα κατορθώματα των ανωτέρων του στην Άγκυρα και για την ανακοίνωση-τελεσίγραφο που εξέδωσασν προς την τουρκική κυβέρνηση. Και θα κατάλαβε πολύ καλά ότι αυτή τη φορά δεν ήταν οι δημοκρατικοί αξιωματικοί αλλά οι αυταρχικοί στρατηγοί που κυριαρχούσαν.
Από το Στρατιωτικό Κολέγιο Πολέμου ο Οζκιόκ θα φύγει για το μεγάλο ταξίδι της καριέρας του προς το αρχηγείο του ΝΑΤΟ – την κολυμβύθρα στην οποία βαφτίζονται όλοι οι επίδοξοι επιτελάρχες της Τουρκίας. Μετά το 1972 τον βρίσκουμε στο SHAPE, το Ανώτατο Αρχηγείο Συμμαχικών Δυνάμεων Ευρώπης. Από αυτή τη θέση θα παρακολουθήσει το 1980 τις ερπύστριες να κυλούν για μια ακόμη φορά στους δρόμους της Άγκυρας και της Κωνσταντινούπολης, αυτή τη φορά υπό τις διαταγές του Κενάν Εβρέν. Οι στρατηγοί ήταν πλέον απόλυτοι κυρίαρχοι του παιχνιδιού και ο Οζκιόκ ήταν ένας από αυτούς. Την επόμενη δεκαετία, όταν πραγματοποιείται και το λεγόμενο “μεταμοντέρνο” πραξικόπημα του 1997 για την ανατροπή του ισλαμιστή πρωθυπουργού Ερμπακάν, ο Οζκιόκ μπορεί πλέον να οραματίζεται τον εαυτό του με τη στολή του επιτελάρχη.
Η νύχτα των στρατηγών
Ο δρόμος βέβαια δεν ήταν σπαρμένος με ροδοπέταλα. Οι Τούρκοι συντάκτες αμυντικών θεμάτων, που γνωρίζουν το παρασκήνιο της προηγούμενης διαδοχής, υποστηρίζουν ότι ο Οζκιόκ βρέθηκε σε ένα πολιτικό ναρκοπέδιο. Ο προηγούμενος αρχηγός Γενικού Επιτελείου στρατηγός Κιβρίκογλου προσπάθησε να παρατείνει τη θητεία του – γεγονός που θα σήμαινε ότι ο Οζκιόκ θα αποστρατευόταν χωρίς να προλάβει να καθήσει στην καρέκλα του αρχηγού γενικού επιτελείου ενόπλων δυνάμεων. Και όταν ο Κιβρίκογλου διαπίστωσε ότι δεν μπορούσε να διατηρήσει την εξουσία του αποφάσισε να «σπείρει» τους δικούς του ανθρώπους σε θέσεις κλειδιά του Γενικού Επιτελείου. Ανθρώπους όπως ο στρατηγός Γιαλμάν που δεν έπαψαν στιγμή να υποσκάπτουν το έργο του Οζκιόκ.
Ο επιτελάρχης με το μειλίχιο χαμόγελο όμως αποδείχτηκε σκληρό καρύδι. Απομάκρυνε τον Γιαλμάν, που προαλείφονταν να τον αντικαταστήσει και στη θέση του τοποθέτησε έναν άνθρωπο της απόλυτης εμπιστοσύνης του τον στρατηγό Μπουγιουκανίτ για τον οποίο έδωσε μέχρι και την τελευταία στιγμή μάχες χαρακωμάτων με τους εσωτερικούς του αντιπάλους. Όσοι αμφισβητούσαν την κυριαρχία του βρίσκονταν στο περιθώριο των εξελίξεων και όσοι τολμούσαν να πειράξουν τους δικούς του ανθρώπους το πλήρωναν ακριβά τουλάχιστον μέχρι και την τελευταία στιγμή. Όπως ο τούρκος εισαγγελέας που τόλμησε να ασκήσει δίωξη εναντίον του Μπουγιουκανίτ κατηγορόντας τον για συμμετοχή στην υπόθεση Σεμντινλί – τη συμμετοχή του στρατού σε τρομοκρατικές επιθέσεις σε περιοχές Κούρδων. Με εντολή του Οζκιόκ η δίωξη άλλαξε τελικά αποδέκτη και στο εδώλιο του κατηγορούμενου βρέθηκε τελικά ο εισαγγελέας.
Πάντως ο στρατηγός που παρακολούθησε όλα τα τουρκικά πραξικοπήματα του 20ού αιώνα δεν σκέφτηκε ποτέ να κατεβάσει τα τανκς στους δρόμους. «Πραξικόπημα; Είναι μια λέξη που δεν θέλω ούτε να την ακούω» έλεγε εκνευρισμένος στους δημοσιογράφους κάθε φορά που μια σχετική φήμη πλημύριζε τα γραφεία του τουρκικού Τύπου. Ίσως φυσικά η κατάσταση να ήταν διαφορετική εάν απέναντί του δεν είχε βρεθεί ο πρωθυπουργός Ρετζέπ Ταγίπ Ερντογάν αλλά ένας πιο «συνεπής ισλαμιστής» όπως ο Νετσμετίν Ερμπακάν. Ο Τούρκος πρωθυπουργός όμως είχε αποδείξει από πολύ νωρίς ότι ξέρει πότε πρέπει να τρέπεται σε… άτακτη φυγή. Κάθε φορά που οι στρατηγοί εκνευρίζονταν από τις προτάσεις του για τη μουσουλμανική μαντίλα ή τα ιεροδιδασκαλεία ο Ερντογάν τις απέσυρε αμέσως εξευμενίζοντας την οργή τους. Όσο και αν επιδεινώθηκαν οι σχέσεις των δυο ανδρών ο Οζκιόκ δεν αθέτησε ποτέ μια απόφαση που είχε λάβει τον Οκτώβριο του 2003. Τότε, βλέποντας τον Ερντογάν να ταξιδεύει πλησίστιος προς την πρωθυπουργία, αντί να απειλήσει με μια ακόμη παρέμβαση, προτίμησε να πάρει το πρώτο αεροπλάνο για την Ουάσινγκτον. ‘Ο, τι και αν διεμήυθει στις επαφές που είχε στην αμερικανική πρωτεύουσσα, ο Οζκιόκ επέστρεψε αποφασισμένος να ανεχθεί τη συγκατοίκηση με το νικητή των εκλογών. Μια συγκατοίκηση που όπως όλα δείχνουν θα αποδειχθεί μάλλον προβληματική επί της βασιλείας του επόμενου επιτελάρχη.
Ιούλιος 2003: Οι τουρκικές μυστικές υπηρεσίες που δρουν στο βόρειο Ιράκ ενημερώνουν τον Οζκιόκ ότι Αμερικανοί κομάντος έχουν συλλάβει Τούρκους στρατιώτες στο βόρειο Ιράκ και τους περιφέρουν σιδηροδέσμιους μπροστά στις κάμερες. Τα επόμενα 24ωρα μπορούσες να αισθανθείς την οργή του Τούρκου επιτελάρχη να καλύπτει τον ουρανό της Άγκυρας. «Κύριοι, οι σχέσεις μας βρίσκονται στο χειρότερο σημείο της ιστορίας τους» είχε διαμηνύσει προς την Ουάσινγκτον – αλλά δεν έλαβε καμία απάντηση.
Είχε προηγηθεί η άρνηση της τουρκικής εθνοσυνέλευσης να επιτρέψει τη διέλευση αμερικανικών στρατευμάτων κατά τη διάρκεια του πολέμου στο Ιράκ – απόφαση την οποία ο Οζκιόκ δεν αμφισβήτησε έμπρακτα. «Απογοητευτήκαμε» του είχε απαντήσει τότε ο υφυπουργός άμυνας των ΗΠΑ Πολ Γούλφοβιτς συμπληρώνοντας ότι «ο τουρκικός στρατός δεν έπαιξε τον ισχυρό ηγετικό του ρόλο». Ποιός ήταν άραγε ο ρόλος για τον οποίο μιλούσε ο ιέρακας του Πενταγώνου;
Είχαν περάσει περισσότερο από δυο δεκαετίες από το πρωινό της 12ης Σεπτεμβρίου του 1980 όταν ο στρατηγός Εβρέν καταλάμβανε την εξουσία. Τότε, όπως αποκάλυψε ο δημοσιογράφος Μεχμέτ Αλί Μπιράντ, ένας άλλος Αμερικανός αξιωματούχος είχε μπεί τρέχοντας στο γραφείο του προέδρου Κάρτερ αναφωνόντας «Our boys did it – τα αγόρια μας το έκαναν». Αυτή τη φορά τα αγόρια του Οζκιόκ είχαν απογοητεύσεις τους στρατηγικούς τους συμμάχους.
Ο πόλεμος των λέξεων
«Κηρύσουμε τον πόλεμο τον λέξεων» είπε ο παντοδύναμος στρατηγός και αμέσως δίάβασε ένα λογιδριο που ειχε ετοιμάσει για την εισβολή ξένεων λέξεων στην τουρκική γλώσσα. «Άντε πάλι» πρέπει να σκέφτηκαν οι δεκάδες δημοσιογράφοι που ειχαν συγκεντρωθει για να ακουσουν καποιο βαρυσήμαντο χρησμό του Οζκιόκ για το Κυπριακο, για τους ισλαμιστές ή για το καθεστώς του βόρειου Ιράκ. Ο στρατηγός κινούνταν πάλι… εκτός θέματος.
Κάπως έτσι πρέπει να είχαν αισθανθεί λίγους μήνες νωρίτερα και οι επιτελείς του τουρκικού ΓΕΕΘΑ όταν βρήκαν στο γραφείο τους έναν πολυσέλιδο οδηγό συμπεριφοράς που είχε συντάξει για αυτούς ο ίδιος ο Οζκιόκ. Στο ιδιότυπο savoir vivre, μεταξύ άλλων, ο επιτελάρχης συμβούλευε τους στρατηγούς του να γνωρίσουν τον κόσμο του Ίντερνετ και να χρησιμοποιούν το ηλεκτρονικό ταχυδρομείο κάθε φορά που θέλουν να ευχηθούν σε κάποιο συνάδελφό τους! Ακόμη υποσχόταν να στείλει κατάλογο με… προτάσεις σύγχρονων δώρων τα οποία θα έπρεπε να προσφέρουν για τις κοινωνικές τους υποχρεώσεις. «Με αυτό το στρατηγό θα εισβάλλουμε στο βόρειο Ιράκ;», θα σκέφτονταν οι πλέον σκλυροπηρηνικοί στρατηγοί που δυσανασχετούσαν με την καθωσπρέπει προσωπικότητα του αρχηγού τους.
Εκ πρώτης όψης θα μπορούσε κανείς να υποθέδει οτι ο στρατηγός τα είχε ελαφρώς χαμένα..
Κι ομως. Οι παρεμβάσεις του αποτελούσαν ένα ακόμη μάθημα κεμαλισμού όπως αυτά που παραδίδουν οι αυτόκλητοι προστάτες του τουρκικού κράτους. Τα μαθήματα ηλεκτρονικής αλληλογραφίας δεν ήταν τίποτα περισσότερο από την διαρκή προσπάθεια εκσυγχρονισμού την οποία πρώτος είχε διδάξει ο Κεμάλ Ατατούρκ. Ακόμη όμως και τα γλωσσολογικά μαθήματα κινούνταν στο δρόμο που είχε ανοίξει ο λεγόμενος πατέρας των Τούρκων (Ατα Τούρκ). Αυτός πρώτος είχε απαγορέψει δια ροπάλου τα γλωσσικα δάνεια -ουσιαστικα δηλαδη την πλούσια σε προσμήξεις γλώσσα που χρησιμοποιούσαν οι αξιωματούχοι της Υψηλής Πύλης.
Άλλωστε ο γλωσσικός εθνικισμός του στρατηγού Οζκιόκ δεν ήταν παρά μια μόνο έκφανση του εθνικισμού που προωθούσε την ίδια περίοδο το Γενικό Επιτελείο. Εθνικισμός που αρχικά στράφηκε εναντίον των Κούρδων για να λάβει σύντομα διαστάσεις χιονοστοιβάδας.
Το Top 5 των στρατηγών
ή Πέντε στρατηγοί που άφησαν ιστορία στον 20ο αιώνα
Ισμέτ Ινονού – Ο πιονιέρος
(3 Μαίου 1920 – 10 Νοεμβρίου 1921)
Μπαρουτοκαπνισμένος ακόμη από τον τουρκικό “πόλεμο της Ανεξαρτησίας” –κυρίως δηλαδή τις μάχες εναντίων των ελληνικών στρατευμάτων– ο Ινονού ανέλαβε πρώτος την αρχηγία αυτού που αργότερα θα ονομαζόταν Τουρκικό Γενικό Επιτελείο Εθνικής Άμυνας. Στους απογόνους του κληροδότησε το καθεστώς που προέκυψε από τη συνθήκη της Λωζάνης αλλά και το διαρκή φόβο της συνθήκης των Σεβρών, δηλαδή της απειλής διαμελισμού του κράτους από εξωτερικούς εχθρούς.
Ρουστού Ερντελχούν – Ο ισοβίτης
23 Αυγούστου 1958 – 27 Μαίου 1960
Ο μοναδικός επιτελάρχης που λίγο έλειψε να πληροφορηθεί την πραγματοποίηση πραξικοπήματος από τις εφημερίδες. Νεαροί αξιωματικοί, αγανακτισμένοι από την οικονομική κρίση και τα νεοφιλελεύθερα και ισλαμικά ανοίγματα του Μεντερές ανέλαβαν την εξουσία. Αφού απαγχόνισαν τον πρωθυπουργό και καταδίκασαν τον Ερντελχούν σε ισόβια δεσμά προώθησαν το πιο δημοκρατικό Σύνταγμα που είχε γνωρίσει η Τουρκία. Έκτοτε ο Ερντελχούν θεωρείται παράδειγμα προς αποφυγή από κάθε αρχηγό Γενικού Επιτελείου που σέβεται τον εαυτό του (και που προτιμά να πραγματοποιεί μόνος του τις… δημοκρατικές εκτροπές).
Μεμντού Ταγμάτς – Ο παρεμβατικός
16 Μαρτίου 1969 – 29 Αυγούστου 1972
Αν και, τυπικά, δεν συμπεριλαμβάνεται στους πραξικοπηματίες, ο Ταγμάτς ενημέρωσε με επιστολη του την κυβέρνηση ότι αν δεν συνθλίψει τις αριστερές φωνές και το εργατικό κίνημα θα αναλάβει ο ίδιος την εξουσία. Και για να είναι βέβαιος ότι η επιστολή του δεν θα παραπέσει σε κάποιο συρτάρι του πρωθυπουργικού γραφείου κατέβασε στους δρόμους και μερικά άρματα μάχης.
«Οι στρατηγοί» σχολίαζε τότε ο Μπουλέντ Ετσεβίτ «κινούνται στο δρόμο των Ελλήνων πραξικοπηματιών (Παπαδόπουλου – Πατακού) για να αποτρέψουν την επικράτηση μιας κεντροαριστερής κυβέρνησης. Με τη διαφορά ότι η κίνησή τους είναι πιο εκλεπτισμένη και έξυπνη». Ένα σχόλιο που στοίχισε στον Ετσεβίτ μια εισαγγελική δίωξη.
Κενάν Εβρέν The Gladiator
7 Μαρτίου 1978 – 1 Ιουλίου 1983
Αφού πολέμησε στην Κορέα και θήτευσε ως επικεφαλής της τουρκικής Gladio (παραστρατιωτική οργάνωση του ΝΑΤΟ που κατηγορείται για αποσταθεροποιητικές επιχειρήσεις στην Ευρώπη) ο Κενάν Εβρέν αποφάσισε να κατεβάσει τα τανκς στις 12 Σεπτεμβρίου του 1980. Ο Εβρέν εισήγαγε τα ήθη του λατινοαμερικανικού coup d’ etat στην Τουρκία με χιλιάδες φυλακίσεις, βασανισμούς και εκτελέσεις αντιφρονούντων. Κυρίως όμως έθεσε τις βάσεις για την ανάδυση του φανατικού ισλαμισμού τον οποίο χρησιμοποιήσε ως ανάχωμα στην αριστερά και τους Κούρδους.
Κατά μια έννοια (και τηρουμένων των αναλογιών) λέγεται ότι ο Εβρέν ακολούθησε αντίστροφη πορεία από τον Χίτλερ: Εγκατέλειψε το δικτατοριλίκι για να ασχοληθεί με τη ζωγραφική.
Μπουγιούκανιτ – Ο διάδοχος
Αύγουστος 2006 – Αύγουστος 2008
Ο άνθρωπος που είχε επιλέξει ο Χιλμί Οζκιόκ για τη διαδοχή του, προκάλεσε το ενδιαφέρον του διεθνή Τύπου όταν κατηγορήθηκε για ανάμειξη στην υπόθεση του Σεμντινλί – την πραγματοποιήση τρομοκρατικών επιθέσεων από τις δυνάμεις ασφαλείας οι οποίες στη συνέχεια αποδίδονταν στο PKK. Φόβος και τρόμος για το στρατόπεδο του Ερντογάν που πιστεύεται ότι κατέβαλε υπόγειες προσπάθειες για να διακόψει την πορεία του προς την ανώτατη θέση του στρατιωτικού κατεστημένου.
Άρης Χατζηστεφάνου. Κωνσταντινούπολη
Περιοδικό Κ, Καθημερινή, Ιούλιος 2006
Σχετικά θέματα:
Τουρκία: Εξέγερση από το μέλλον
Τουρκία: White Riot σε μαύρο φόντο
Τουρκία: Ανατολικά της ΕΕ
