Άρης Χατζηστεφάνου | Η Εφημερίδα των Συντακτών 24/06/2023
Η άποψη ότι τα διεθνή μέσα ενημέρωσης προσέφεραν ατελείωτη ώρα κάλυψης στην επιχείρηση διάσωσης του βαθυσκάφους στον Τιτανικό επειδή σε αυτό επέβαιναν ορισμένοι δισεκατομμυριούχοι δεν επιβεβαιώνεται από τα γεγονότα. Η υπόθεση όμως αποδεικνύει τον τρομακτικό βαθμό στον οποίο τα ΜΜΕ καθορίζουν το επίπεδο της ενσυναίσθησης που θα εκφράσουμε για τους συνανθρώπους μας.
«Τιτανικός: Εδώ και 111 χρόνια αφαιρούμε δισεκατομμυριούχους από τον πληθυσμό», ανέφερε ένα σαρκαστικό meme το οποίο έγινε viral στα μέσα κοινωνικής δικτύωσης καθώς βρισκόταν σε εξέλιξη η επιχείρηση για τη διάσωση των επιβαινόντων στο βαθυσκάφος Titan.
Δεν ήταν φυσικά το μόνο και κυρίως δεν ήταν το πιο σκληρό αστείο που κυκλοφόρησε. «Ένα αίσθημα “φάτε τους πλούσιους” εξαπλώνεται στο ίντερνετ», παρατηρούσε προ ημερών ένας εμφανώς σοκαρισμένος συντάκτης του δικτύου NBC News.
Με μια απλουστευτική, ταξική ανάλυση κάποιοι συμπέραναν ότι τα συγκεκριμένα memes (είτε κάποιος τα βρίσκει αστεία ή χυδαία) αποτελούν αναμενόμενη αντίδραση στην κατακλυσμιαία προβολή που προσέφεραν τα διεθνή ΜΜΕ στο δράμα μιας χούφτας πολυεκατομμυριούχων. Σύμφωνα με αυτή την ανάλυση, οι πλούσιοι κερδίζουν την παγκόσμια προσοχή λόγω του πλούτου τους, ενώ οι εκατοντάδες εξαθλιωμένοι μετανάστες που βρήκαν φρικτό θάνατο ανοιχτά της Πύλου ξεχνιούνται στον βυθό της θάλασσας.
Μια σύντομη αναδρομή όμως σε πρόσφατες επιχειρήσεις διάσωσης που συγκέντρωσαν τα φώτα της δημοσιότητας διαψεύδει αυτόν τον ισχυρισμό. Η πιο πρόσφατη περίπτωση, το 2018, ήταν η διάσωση 12 παιδιών που είχαν παγιδευτεί σε μια σπηλιά στη (διόλου εύπορη) επαρχία Τσιανγκ Ράι στη βόρεια Ταϊλάνδη. To 2010 ανάλογη μιντιακή πλημμυρίδα είχε προκαλέσει η διάσωση στην έρημο Ατακάμα της Χιλής των 33 μεταλλωρύχων – οι οποίοι επίσης δεν φημίζονται για τα υψηλά εισοδήματά τους.
Ο πλούτος των θυμάτων λοιπόν δεν φαίνεται να παίζει καθοριστικό ρόλο στον βαθμό τηλεοπτικής κάλυψης. Αντιστρόφως μάλιστα κάποιος θα μπορούσε να ισχυριστεί ότι όσο φτωχότεροι είναι οι εγκλωβισμένοι τόσο ενισχύεται η χολιγουντιανού τύπου εικόνα του «σωτήρα» ο οποίος έρχεται από τον αναπτυγμένο παγκόσμιο Βορρά για να βοηθήσει τους ανήμπορους του υπανάπτυκτου Νότου.
Στην περίπτωση της Χιλής, παραδείγματος χάριν, τα αμερικανικά ΜΜΕ καμάρωναν γιατί χρησιμοποιήθηκε τεχνολογία της NASA, ενώ στην Ταϊλάνδη ο Έλον Μασκ, σαν αξιοθρήνητο attention whore (ψώνιο), υποσχόταν να χρησιμοποιήσει την τεχνογνωσία των επιχειρήσεών του για να σώσει τα παιδιά (τελικά κατέληξε να χαρακτηρίζει «παιδεραστές» τους διασώστες που δεν τον έπαιρναν στα σοβαρά).
Παρεμπιπτόντως ελάχιστοι σχολίασαν τότε ότι η Χιλή ίσως να είχε αναπτύξει ανάλογη τεχνολογία εάν οι ΗΠΑ δεν είχαν οργανώσει το πραξικόπημα του Πινοσέτ (ο οποίος έθαβε τα θύματά του στην έρημο Ατακάμα) και ότι η υπανάπτυξη της Ταϊλάνδης σχετίζεται και με τον ρόλο που της επιφύλαξε η Δύση ως κέντρο ανεφοδιασμού για τον πόλεμο της Ινδοκίνας και αργότερα του Βιετνάμ.
Αναζητώντας τους λόγους που προσφέρουν παγκόσμια προβολή σε μια διάσωση, ο ερευνητής Μαρκ Λέον Γκόλντμπεργκ, που ειδικεύεται σε προγράμματα ανθρωπιστικής βοήθειας, συνέκρινε την επιχείρηση για τους 33 μεταλλωρύχους της Χιλής με το γιγαντιαίο πρόγραμμα αρωγής σε 1,5 εκατομμύριο σεισμόπληκτους της Αϊτής που είχαν χάσει τα σπίτια τους την ίδια χρονιά. Η διάσωση στην Αϊτή, εξηγούσε ο ίδιος, αν και κατά πολύ μεγαλύτερη και σημαντικότερη, ήταν «τόσο βαρετή σαν να παρακολουθείς την κατασκευή ενός φράγματος που θα σε προστατεύσει από τις πλημμύρες».
Η μιντιακή επιτυχία λοιπόν εξαρτάται και από τη σεναριακή πλοκή που προσφέρει το γεγονός και η οποία πρέπει να θυμίζει τον ορισμό του Αριστοτέλη για την τραγωδία: να έχει διακριτά τμήματα και φυσικά να προσφέρει την «κάθαρση» σε περιορισμένο χρόνο.
Άλλοι ερευνητές πάντως, όπως η Τσάρλι Κρίμστον, καθηγήτρια Κοινωνικής Ψυχολογίας στο Πανεπιστήμιο του Κουίνσλαντ, θα έδιναν σημασία σε ένα άλλο σημείο του ορισμού της τραγωδίας: το «δρώντων καὶ οὐ δι’ ἀπαγγελίας».
Όπως εξηγούσε η Κρίμστον σε ανάλυσή της για το The Conversation, τα μέσα ενημέρωσης μπορούν να καθορίσουν τον βαθμό ενσυναίσθησης (empathy) που θα έχουμε με τα θύματα προβάλλοντας την εικόνα τους και συγκεκριμένες πληροφορίες για την προσωπική τους ζωή.
Στην περίπτωση των παιδιών που είχαν εγκλωβιστεί στη σπηλιά της Ταϊλάνδης, λόγου χάρη, τα ΜΜΕ έδειχναν συνεχώς οπτικό υλικό από προσωπικές τους στιγμές που είχαν προμηθευτεί από τους γονείς τους αλλά και βίντεο που έφταναν μέσα από τη σπηλιά.
Πώς θα ήταν άραγε η αντίδραση της διεθνούς κοινότητας στην περίπτωση του ναυαγίου της Πύλου αν τα ΜΜΕ μάς είχαν δείξει έστω και μια φωτογραφία ενός παιδιού που βρισκόταν εγκλωβισμένο στο αμπάρι του αλιευτικού; Προφανώς σε κάποιες περιπτώσεις η εύρεση σχετικού υλικού είναι πολύ πιο εύκολη (οι γνωστοί μεταλλωρύχοι σε σχέση με τους άγνωστους πρόσφυγες και μετανάστες), τις περισσότερες φορές όμως η απόφαση των ΜΜΕ να ενισχύσουν την ενσυναίσθηση είναι συνειδητή.
Στο βιβλίο «Προπαγάνδα και παραπληροφόρηση» εξετάζω την απόφαση των New York Times να τυπώσουν στην πρώτη τους σελίδα τις φωτογραφίες 67 παιδιών τα οποία σκότωσαν τα ισραηλινά στρατεύματα κατά τη διάρκεια επιδρομής στη Γάζα τον Μάιο του 2021. Μια τραγικά «συνηθισμένη» ανθρωποσφαγή από το Ισραήλ έλαβε τεράστιες διαστάσεις καθώς τα θύματα είχαν αποκτήσει όνομα, μια φωτογραφία και μια μικρή ιστορία να τα συνοδεύει. Ο επικοινωνιακός μηχανισμός του Ισραήλ, που γνώριζε ότι συνήθως τα εγκλήματά του εξαφανίζονται μέσα στην ανωνυμία των αριθμών, βρέθηκε σε παροξυσμό καθώς προσπαθούσε να διασκεδάσει τις εντυπώσεις.
Κάθε διάσωση αξίζει την προσοχή της διεθνούς κοινότητας. Οι μηχανισμοί όμως με τους οποίους τα ΜΜΕ αποφασίζουν ποια θύματα θα κερδίσουν τους τηλεθεατές αποκαλύπτουν πολλά για τους μηχανισμούς λειτουργίας των μεγαλύτερων οργανισμών ενημέρωσης.
