Κυκλοφόρησε από τις εκδόσεις Τόπος το συλλογικό έργο, «Η Αριστερά και ο Ίψεν», που συγκεντρώνει παλαιότερα κείμενα αριστερών στοχαστών και καλλιτεχνών για τον Ίψεν, σύγχρονα εισαγωγικά δοκίμια και μια συνέντευξη του ηθοποιού και σκηνοθέτη Στέφανου Ληναίου.
Ο Ερρίκος Ίψεν άσκησε και ασκεί διαρκή επιρροή στο παγκόσμιο θέατρο, όντας ο δεύτερος πιο ανεβασμένος συγγραφέας μετά τον Σαίξπηρ. Το έργο του θέτει καίρια κοινωνικά ζητήματα, όπως η καπιταλιστική εκμετάλλευση και αλλοτρίωση, η εξέγερση ενάντια στις αστικές συμβάσεις, οι διακρίσεις σε βάρος των γυναικών, διερευνώντας τις αντανακλάσεις τους στον ανθρώπινο ψυχισμό και τη συμπεριφορά. Απασχόλησε έτσι σε όλο το 19ο και 20ό αιώνα τους κορυφαίους μαρξιστές και προοδευτικούς στοχαστές και καλλιτέχνες.
Σε αυτή τη συλλογή, ο αναγνώστης θα βρει κείμενα που αφιέρωσαν στον Ίψεν οι Φρίντριχ Ένγκελς, Καρλ Κάουτσκι, Φραντς Μέρινγκ, Ανατόλι Λουνατσάρσκι, Λεόν Τρότσκι, Γκεόργκι Πλεχάνοφ, Κλάρα Τσέτκιν, Γκέοργκ Λούκατς, Αντόνιο Γκράμσι, Αλεξάντερ Μπλοκ, Κονσταντίν Στανισλάφσκι, Λου Σουν και Τζορτζ Μπέρναρντ Σω. Αναγνωρίζοντας όλοι την αξία του μεγάλου Νορβηγού, φωτίζουν διάφορες πτυχές των έργων και των αθάνατων χαρακτήρων του, δίνοντάς μας από κοινού μια σωστή αίσθηση της σημασίας και της συμβολής του.
Στα εισαγωγικά τους δοκίμια ο Οδυσσέας Διαμάντης, η Μαρία Σικιτάνο και ο Χρήστος Κεφαλής παρουσιάζουν τη ζωή του Ίψεν, συζητώντας την πρόσληψη και τον αντίκτυπο του έργου του στο ευρύ κοινό, τη θεατρική τέχνη και τη μαρξιστική διανόηση.
Τέλος, στη συνέντευξή του ο Στέφανος Ληναίος, ένας ηθοποιός που σημάδεψε με την παρουσία του την ελληνική θεατρική σκηνή, προσεγγίζει τον Ίψεν μέσα από τη δική του εμπειρία.
Είπαν για τον Ίψεν…
Οι αριστεροί σχολιαστές του Ίψεν υπογράμμισαν τη ριζοσπαστική κριτική του της αστικής υποκρισίας και του φιλισταϊσμού, καθώς και την ανάδειξή του καίριων πλευρών της σύγχρονης κοινωνικής ζωής όπως οι οδυνηρές συνέπειες της ανόδου του καπιταλισμού και το γυναικείο ζήτημα. Έδωσαν όμως διαφορετικές εκτιμήσεις για πλευρές του έργου του, τους χαρακτήρες του, κοκ. Μια εικόνα τους δίνουν τα αποσπάσματα από κείμενα της συλλογής.
Γκεόργκι Πλεχάνοφ: Ίψεν, ο μικροαστός επαναστάτης (1906)
Στην κηδεία του Ίψεν ένας από τους θαυμαστές του τον περιέγραψε ως Μωυσή. Αλλά αυτή δεν είναι μια δίκαιη σύγκριση.
Ο Ίψεν, ίσως περισσότερο από οποιονδήποτε από τους συγχρόνους του στην παγκόσμια λογοτεχνία, ήταν σε θέση να οδηγήσει τους αναγνώστες του μακριά από την «Αίγυπτο του Φιλισταϊσμού». Ωστόσο, δεν ήξερε πού βρισκόταν η γη της επαγγελίας, και, στην πραγματικότητα, πίστευε ότι μια τέτοια γη ήταν περιττή, ότι το σημαντικότερο πράγμα ήταν η πνευματική απελευθέρωση του ανθρώπου.
Αυτός ο Μωυσής καταδικάστηκε να περιπλανάται στην έρημο της αφαίρεσης, που ήταν γι’ αυτόν μια τρομερή μοίρα. Κάποτε είπε ότι η ζωή του ήταν «μια μεγάλη, πολύ μεγάλη Εβδομάδα Παθών». Μπορεί να υπάρχει μικρή αμφιβολία γι’ αυτό. Για μια ειλικρινή και συνεπή φύση όπως η δική του, πρέπει να σήμαινε ανείπωτη αγωνία να περιπλανηθεί σε έναν ατελείωτο λαβύρινθο αξεδιάλυντων ερωτημάτων.
Αυτό το μαρτύριο οφειλόταν στην καθυστέρηση της κοινωνικής ζωής της Νορβηγίας. Η μουντή μικροαστική πραγματικότητα του έδειξε σε τι έπρεπε να αντιταχθεί, αλλά δεν μπορούσε να του δείξει ποιο δρόμο να ακολουθήσει.
Φραντς Μέρινγκ: Το μεγαλείο και οι περιορισμοί του Ίψεν (1900)
Αυτό είναι ταυτόχρονα το μεγαλείο και ο περιορισμός του Ίψεν. Κανένας δεν μπορεί να ξεπεράσει το ρεαλισμό των χαρακτήρων που ο Ίψεν έμαθε να βάζει στη σκηνή. Τους βλέπει κανείς να περπατούν και να στέκονται, τους ακούει να μιλούν, σαν να ζούσαν πραγματικά. Ο διάλογος είναι απαλλαγμένος από κάθε λαμπρή τεχνητότητα: μπορεί κανείς να τον αποκαλέσει σχεδόν κοινότοπο. Αυτή είναι τουλάχιστον η εντύπωση εκείνων που παραδόθηκαν ασυλλόγιστα στην απόλαυση αυτών των έργων. Όποιος μελετήσει προσεκτικά την τεχνική του θα ανακαλύψει το ανώτατο επίτευγμα της τέχνης του σε αυτήν ειδικά την απλότητα: κάθε μια από αυτές τις αμελείς λέξεις, φαινομενικά επιλεγμένη τυχαία, έχει μελετηθεί καλά και είναι πολύ στενά συνυφασμένη με ολόκληρη την υφή του έργου. Αλλά αυτή η αριστοτεχνική τεχνική συγχωνεύεται πάντα πλήρως στην ποιητική του ικανότητα.
Ωστόσο, ενώ ο συγγραφέας ζει μέσα και με τους χαρακτήρες που έχει δημιουργήσει, δεν μπορεί επίσης να ξεπεράσει τα εμπόδια που τους κρατούν παγιδευμένους. Μπορεί να δυσαρεστείται με τα ελαττώματά τους και να τσακώνεται μαζί τους, αλλά να τους απελευθερώσει δεν μπορεί.
Ανατόλι Λουνατσάρσκι: Ερρίκος Ίψεν (1932-33)
Ο Ίψεν υποστηρίζει ότι όπου πρόκειται για τα αμιγώς ανθρώπινα συναισθήματα και τις σχέσεις, η απανθρωπιά είναι πέρα από τη δύναμη οποιουδήποτε ανθρώπου, εκτός ίσως από κάποιο είδος ηθικού τέρατος που δεν τον ελκύει καθόλου (…).
Είναι απαραίτητο να μείνουμε πιο κοντά στο αίμα, στη γη, στο άμεσα πολύτιμο, στο ατομικά ζωντανό, στο συγκεκριμένο. Ορμώντας στο μεγάλο σου πλοίο σε ένα μεγάλο ταξίδι, εσύ που έχεις μετατραπεί σε καπιταλιστή φιλισταίο, θα ναυαγήσεις ακριβώς επειδή οι άψυχοι στόχοι σου θα σε αναγκάσουν να διαπράξεις πολλά εγκλήματα σε σχέση με τη ζωή και γι’ αυτό θα σπάσεις την ίδια σου τη θέληση. Ίσως ακριβώς από αυτή την οπτική γωνία πρέπει να κατανοήσει κανείς την απροσδόκητη διακήρυξη της «caritatis» που έχουμε στον Μπραντ. Αυτό ήταν ήδη μια παρουσίαση της περαιτέρω άποψης του Ίψεν.
Ιδού ένας φανταστικός διάλογος:
Ίψεν: Ένα άτομο πρέπει να έχει έναν μεγάλο σκοπό και να θυσιάζει τα πάντα σε αυτόν.
Καπιταλισμός: Ο μεγάλος μου στόχος είναι το κέρδος, θα θυσιάσω τα πάντα σε αυτό.
Ίψεν: Ο στόχος σας είναι πολύ απάνθρωπος, και επομένως εσείς οι ίδιοι είστε καταδικασμένοι να γίνετε θύμα αυτού του απάνθρωπου πάθους.
Ο Ίψεν δεν μπόρεσε να πει ποιος πρέπει να είναι ο στόχος του ανθρώπου. Ωστόσο, ενώ απαιτούσε ηρωισμό, καταγγέλλει τον καπιταλισμό και τον πλούτο, την ποταπή και κυνική μορφή που πήρε ο ηρωισμός εκείνη την εποχή (…). Να απαιτούν την αλήθεια σε όλες τις ανθρώπινες σχέσεις, να καταπολεμούν την αλαζονεία, να διαλύουν όλες τις μάσκες – δεν είναι αυτοί οι στόχοι εκείνων των μελών της μεσαίας τάξης που περιφρονούν όλες τις επιπλοκές της εμπορικής ζωής, όλη την υποκρισία του καπιταλιστικού πολιτισμού;
Λεόν Τρότσκι: Ίψεν (1901)
«Το μεγάλο μας βάσανο», λέει ο Γκι ντε Μοπασάν, «συνίσταται σε αυτό, ότι είμαστε όλοι μόνοι, και όλες μας οι προσπάθειες, όλες μας οι δράσεις, κατευθύνονται μόνο στο να ξεφύγουμε από αυτή τη μοναξιά» (Μοναξιά). «Ο πιο δυνατός άνδρας», λέει αντιθέτως ο σκυθρωπός μας Νορβηγός, «είναι εκείνος που στην αρένα της ζωής στέκεται μόνος του» (Ο Εχθρός του Λαού). Αυτή η αντίθεση μπορεί να εντοπιστεί σε όλα τα γραπτά των προαναφερθέντων συγγραφέων που μοιράζονται το ίδιο σημείο εκκίνησης, το μίσος τους για την αστική τάξη.
Ενώ το αίσθημα της μοναξιάς είναι μία μόνιμη επωδός στους θλιβερούς θρήνους του Μοπασάν, αυτού του άρρωστου αοιδού της αποσυντιθέμενης γαλλικής αστικής κοινωνίας, η πλειοψηφία των δραμάτων του Ίψεν συνίσταται, αντιθέτως, σε έναν εορταστικό ύμνο, ένα ενθουσιώδες τραγούδι προς δόξα «εκείνου που στέκει μόνος του στην αρένα της κοινωνικής ζωής».
Σε μια κοινωνία πνιγμένη από την έλλειψη χαρακτήρα των αστών και την υποκριτική τους δειλία, ο Ίψεν δημιουργεί μια λατρεία της προσωπικής ενέργειας, «που λαμποκοπά από υγεία και συνείδηση: το να τολμάς να κάνεις ό,τι επιθυμείς περισσότερο» (Ο Αρχιμάστορας).
Κλάρα Τσέτκιν: Ερρίκος Ίψεν (1906)
Η λαχτάρα που ωθεί τον αγώνα, και όχι οι χειροπιαστοί καρποί του αγώνα, ήταν για τον Ίψεν η υπόσχεση που εξασφάλιζε το ανοδικό ταξίδι της ανθρωπότητας.
Σε αυτή την εκτίμηση, συναντά τον Λέσινγκ, ο οποίος έθετε την αναζήτηση της αλήθειας πάνω από την κατοχή της αλήθειας, σε αντίθεση με τους κορεσμένους, αργούς και αυτοδικαιωμένους κατόχους των κληρονομημένων «αιώνιων αληθειών». Με αυτόν τον τρόπο έχει διατηρήσει την αμφιβολία φρέσκια και υγιή και επομένως γόνιμη. Έχει διατηρήσει την πίστη ενός επερχόμενου βασιλείου αλώβητη από την καταστροφή και την τεμπελιά ενός ξεπεσμένου κόσμου. Έχει διατηρήσει την ελπίδα μιας απελευθερωτικής και ευοίωνης νίκης για μια νέα κοσμοθεωρία που θα ξεπεράσει τη σκλαβιά που επιβάλλει στο σώμα και την ψυχή ο «Αυτοκράτορας και Γαλιλαίος». Ο Ίψεν είδε ότι αυτή η κοσμοθεωρία ωρίμαζε αργά με την πάροδο του χρόνου ως σύνθεση των ιστορικά βιώσιμων ηθικών αξιών που η αρχαιότητα και ο χριστιανισμός έχουν δώσει στην προσωπική εκτύλιξη της ζωής και στην ανάπτυξη της ανθρωπότητας, αλλά στην αρμονική της τελειότητα είναι ωστόσο κάτι νέο που είναι ριζικά διαφορετικό και από τα δύο (…).
Η παιδαγωγική αξία της τέχνης του Ίψεν για το προλεταριάτο θα αυξηθεί με τα όλο και μεγαλύτερα καθήκοντα που δημιουργούνται από τον αγώνα για την απελευθέρωση και την ακμάζουσα πολιτιστική ζωή των μαζών. Ο επαναστάτης Ίψεν θα ζει όσο υπάρχει αστική κοινωνία. Ο Ίψεν, ο καλλιτέχνης και παιδαγωγός, θα ζει για πάντα.
Γκέοργκ Λούκατς: Σκέψεις για τον Ερρίκο Ίψεν
Μετά το Ρόσμερσχολμ (1886), η ετυμηγορία δεν είναι πλέον τόσο ρητή στον Ίψεν. Στα προηγούμενα έργα του, ο Ίψεν είχε παρουσιάσει δύο τύπους χαρακτήρων (για παράδειγμα, τους δύο αδελφούς Στόκμαν [Ο Εχθρός του Λαού]), οι οποίοι διεξήγαγαν απεγνωσμένους αγώνες μεταξύ τους. Ωστόσο, παρά τις διαφορές τους, αυτή η εχθρότητα δημιουργεί ένα δεσμό μεταξύ τους. Αυτό δεν συμβαίνει πλέον στο έργο του Ίψεν, Ρόσμερσχολμ. Οι δύο τύποι χαρακτήρων διάγουν χωριστές ζωές και δύσκολα κατανοούν ο ένας τον άλλον. Η δράση ενός τύπου χαρακτήρα είναι τόσο παραμορφωμένη στον ψυχικό καθρέφτη του άλλου, ώστε να είναι σχεδόν μη αναγνωρίσιμη. (Σόλνες και Μπρόβικ στον Αρχιμάστορα) (…).
Η δραματική διάθεση αλλάζει τώρα. Νωρίτερα, ο Ίψεν απέδιδε την τραγωδία στις δυνάμεις που συγκρατούσαν το άτομο και τις δυνατότητές του. Τώρα η τραγωδία προέρχεται από άτομα που ενεργούν και βιώνουν τις ευκαιρίες που διαθέτουν. Οι ευκαιρίες βρίσκονται στις ψυχές των χαρακτήρων· υπάρχει κάτι δαιμονικό σε αυτούς τους χαρακτήρες και την ικανότητά τους να επιτυγχάνουν σπουδαία πράγματα. Ταυτόχρονα, υπάρχουν δυνάμεις που υπερισχύουν των χαρακτήρων και τους ωθούν σε μια συγκεκριμένη κατεύθυνση. Και στο τέλος του δρόμου τούς περιμένει η καταστροφή (…).
Η ίδια μοίρα κρατά δέσμιους τον Μπόρκμαν και τον Ρούμπεκ. Οι Μπόρκμαν και οι Ρούμπεκ είναι ασκητές και τύραννοι. Ό,τι στέκει εμπόδιο στο δρόμο τους, το αφαιρούν, συμπεριλαμβανομένων των αγαπημένων τους. Ο Ίψεν είναι ο πρώτος δραματουργός που δίνει φωνή στα θύματα ασκητικών τυράννων.
Αλεξάντερ Μπλοκ: Ερρίκος Ίψεν (1908)
Μπορείς να αγαπάς τον Ίψεν, μπορείς να τον μισείς. Αλλά ούτε το μίσος ούτε η αγάπη γι’ αυτόν μπορεί να είναι απαθές. Το να είσαι ψυχρός, αδιάφορος, παθητικός θεατής των τραγωδιών του Ίψεν σημαίνει να είσαι εκτός ρυθμού της σύγχρονης ζωής, να μην καταλαβαίνεις ότι είμαστε όλοι υπεύθυνοι για κάθε βήμα της, ότι αν η μεγάλη της καρδιά παγώσει από τον πόνο, τότε πρέπει όλοι να φταίμε γι’ αυτόν τον πόνο.
Λου Σουν: Τι συμβαίνει μετά την έξοδο της Νόρα; (1923)
Η Νόρα καταλήγει στη φυγή. Τι της συμβαίνει στη συνέχεια; Ο Ίψεν δεν έδωσε καμία απάντηση και τώρα είναι νεκρός. Ακόμα κι αν δεν ήταν νεκρός, δεν θα ήταν ευθύνη του να απαντήσει στο ερώτημα. Γιατί ο Ίψεν έγραφε ποίηση, δεν έθετε ένα πρόβλημα στην κοινωνία και δεν έδινε απάντηση σε αυτό. Είναι σαν το χρυσό ορίολο, που τραγουδά για τον εαυτό του και όχι για τη διασκέδαση ή το όφελος των ανθρώπων. Ο Ίψεν ήταν ένας μάλλον μη εγκόσμιος τύπος ατόμου. Λέγεται ότι όταν προσκλήθηκε σε συμπόσιο προς τιμήν του από μια ομάδα γυναικών, και η εκπρόσωπός τους σηκώθηκε και τον ευχαρίστησε που έγραψε το Κουκλόσπιτο και έδωσε στους ανθρώπους νέα ενόραση για τη συνείδηση και τη χειραφέτηση των γυναικών, απάντησε: «Δεν είχα αυτό στο μυαλό μου όταν έγραψα το έργο. Απλώς έγραφα ποίηση».
Τζορτζ Μπέρναρντ Σω: Η τεχνική καινοτομία στα έργα του Ίψεν (1891)
Όταν ο Ίψεν άρχισε να κάνει έργα, η τέχνη του δραματουργού είχε συρρικνωθεί στην τέχνη της επινόησης μιας κατάστασης. Και θεωρούνταν ότι όσο πιο άγνωστη είναι η κατάσταση, τόσο καλύτερο είναι το έργο. Ο Ίψεν είδε ότι, αντιθέτως, όσο πιο οικεία είναι η κατάσταση, τόσο πιο ενδιαφέρον είναι το έργο. Ο Σαίξπηρ είχε τοποθετήσει εμάς στη σκηνή αλλά όχι και τις καταστάσεις μας. Οι θείοι μας σπάνια σκοτώνουν τους πατεράδες μας και δεν μπορούν να παντρευτούν νόμιμα τις μητέρες μας· δεν συναντάμε μάγισσες· οι βασιλιάδες μας κατά κανόνα δεν μαχαιρώνονται και δεν τους διαδέχονται οι φονιάδες τους· και όταν συγκεντρώνουμε χρήματα σε λογαριασμούς, δεν υποσχόμαστε να πληρώσουμε με τη σάρκα μας. Ο Ίψεν καλύπτει την έλλειψη που άφησε ο Σαίξπηρ. Μας δίνει όχι μόνο τους εαυτούς μας, αλλά τους εαυτούς μας στις δικές μας καταστάσεις. Τα πράγματα που συμβαίνουν στις φιγούρες του είναι πράγματα που συμβαίνουν σε μας. Μια συνέπεια είναι ότι τα έργα του είναι πολύ πιο σημαντικά για εμάς από του Σαίξπηρ. Μία άλλη είναι ότι είναι ικανά τόσο να μας πληγώσουν σκληρά όσο και να μας γεμίσουν με ενθουσιώδεις ελπίδες απόδρασης από ιδεαλιστικές τυραννίες, και με οράματα εντονότερης ζωής στο μέλλον.
