Άρης Χατζηστεφάνου | Η Εφημερίδα των Συντακτών 07/05/2022
Αυτές τις ημέρες πριν από 65 χρόνια ο Νίκος Καζαντζάκης ξεκινούσε ένα ταξίδι το οποίο θα τον οδηγούσε στον θάνατο. Με αφορμή την κυκλοφορία του ντοκιμαντέρ μας «Τελευταίο Ταξίδι» μιλήσαμε με τον Πίτερ Μπιεν, έναν από τους σημαντικότερους εν ζωή μελετητές του έργου του μεγάλου Έλληνα συγγραφέα. Και αυτός μας διηγήθηκε ιστορίες για την Παναγία, τον Βάρναλη, την ΕΣΣΔ και μια πανδημία ασιατικής γρίπης.
Όταν ρώτησα τον Πίτερ Μπιεν πώς αποφάσισε να ασχοληθεί με το έργο του Νίκου Καζαντζάκη νόμιζα ότι έκανα μία από αυτές τις αδιάφορες ερωτήσεις που χρησιμεύουν μόνο για να σπάσουν τον πάγο και σου δίνουν τον χρόνο να ελέγξεις την ένταση του ήχου στο μικρόφωνο ή τη φωτεινότητα της λήψης σου στην κάμερα.
H ιστορία που μου διηγήθηκε όμως κάθε άλλο παρά αδιάφορη ήταν. Όταν ήταν υποψήφιος διδάκτορας στο Πανεπιστήμιο Κολούμπια, ένας φίλος του, πιστός καθολικός, του έφερε την αγγλική μετάφραση του βιβλίου «Ο Χριστός ξανασταυρώνεται». «Πάρ’ το», του είπε, «δεν μπορώ να το έχω σπίτι μου, ο τρόπος με τον οποίο αναφέρεται στην Παναγία είναι τόσο απρεπής ώστε όταν το διάβασα έκανα εμετό». «Το φαντάζεστε», μου λέει γελώντας ο συνομιλητής μου, «ότι αυτή ήταν η φοβερή και τρομερή εισαγωγή μου στον Καζαντζάκη;».
Από τον τρόπο που περιγράφει τα πρώτα βήματα στο έργο του Κρητικού συγγραφέα καταλαβαίνεις ότι το αρχικό ενδιαφέρον μετατράπηκε σύντομα σε πάθος που θα τον ακολουθούσε σε όλη του τη ζωή. Ποτέ όμως δεν άφησε αυτόν τον έρωτα να επηρεάσει το επιστημονικό του έργο. Στο δίτομο βιβλίο του με τίτλο «Καζαντζάκης: Η πολιτική του πνεύματος» (Πανεπιστημιακές Εκδόσεις Κρήτης) πραγματοποιεί μια από τις πιο ισορροπημένες και (όταν χρειάζεται) επιθετικές κριτικές στις σκοτεινές περιόδους του Καζαντζάκη – όπως τη δεκαετία του ’30 όταν κατηγορήθηκε ότι ανέχτηκε, αν δεν στήριξε, τον φασισμό. Όταν όμως θυμίζω στον Πίτερ Μπιεν τις διθυραμβικές περιγραφές του Καζαντζάκη για τον Μουσολίνι ή τον Φράνκο, σπεύδει να μου θυμίσει ότι αυτά αποτέλεσαν σταγόνα στον ωκεανό της ιδεολογικής του διαδρομής. «Στην εποχή του», μου λέει, «οι περισσότεροι στην Ελλάδα τον θεωρούσαν κομμουνιστή. Ήταν αριστερός, με μια σχέση αγάπης και μίσους με τη Σοβιετική Ένωση. Θλιβόταν που δεν γεννήθηκε Ρώσος και ήθελε να ζήσει εκεί. Το μόνο που άλλαξε την οπτική του, ήταν η εμπειρία του από την ΕΣΣΔ που τον απογοήτευσε».
Ο Αμερικανός καθηγητής γνωρίζει βέβαια ότι υπήρχε ένα πιο μεγάλο εμπόδιο λόγω του οποίου ο Καζαντζάκης δεν θα μπορούσε ποτέ να ταυτιστεί με ανθρώπους όπως ο Λένιν, για τον οποίο εξέφραζε απεριόριστο θαυμασμό. «Σε κάποια περίοδο πίστευε για τον εαυτό του ότι ήταν κομμουνιστής. Οι μόνοι όμως που ήξεραν ότι δεν ήταν κομμουνιστής ήταν οι κομμουνιστές», μου λέει ο Πίτερ Μπιεν και συνεχίζει: «Άνθρωποι όπως ο Βάρναλης γνώριζαν ότι ήταν ιδεαλιστής, δεν ήταν υλιστής, ήταν ενάντια στον σοβιετικό υλισμό».
Επιχειρώ να φέρω την κουβέντα ανατολικότερα με τελικό προορισμό την Ιαπωνία, που αποτέλεσε και το τελευταίο του ταξίδι και αφορμή για το νέο μας ντοκιμαντέρ. Ο Πίτερ Μπιεν όμως θεωρεί ότι το μεγαλύτερο ταξίδι του Καζαντζάκη στην Ανατολή γινόταν στην Κρήτη. «Ο Καζαντζάκης πίστευε ότι η οικογένειά του, όπως και πολλοί άλλοι Κρητικοί, προέρχονταν από τον αραβικό, μουσουλμανικό κόσμο. Για τους Έλληνες έλεγε ότι ήταν ταυτόχρονα χαοτικοί αλλά και θύματα των κυβερνήσεών τους. Οι Κρητικοί όμως πίστευε ότι ήταν διαφορετικοί γιατί δεν ήταν 100% Έλληνες σε ό,τι αφορά την πολιτιστική κληρονομιά τους. Δεν είχε βέβαια κανένα στοιχείο να το αποδείξει. Το πίστευε όμως».
Ακόμη και η επαφή του με τον βουδισμό, υποστηρίζει ο Αμερικανός καθηγητής, δεν προήλθε από τα ταξίδια του στην Άπω Ανατολή αλλά στην Ευρώπη. «Δύο γεγονότα, η Μικρασιατική Καταστροφή και η ήττα του Βενιζέλου, τον έσπρωξαν μέχρι τη Βιέννη, όπου ουσιαστικά χαμένος άρχισε να διαβάζει για τον βουδισμό, γεγονός που καταγράφεται και στο έργο του “Ασκητική”». Πραγματικά, όταν τελικά έφτασε στην Κίνα και την Ιαπωνία, το 1935, ήταν η στιγμή να εγκαταλείψει σταδιακά τις ασιατικές θρησκείες επιστρέφοντας στον πολύ πιο «χωμάτινο» θεό Έπαφο – τον θεό της αφής.
Τα ταξίδια του λοιπόν στην Άπω Ανατολή ίσως να μην τον έφεραν πιο κοντά στις θρησκείες και τις φιλοσοφίες της Ανατολής αλλά σίγουρα τον έφεραν κοντά στον θάνατο. «Για να εισέλθει στην Ιαπωνία από την Κίνα (το 1957) ήταν υποχρεωμένος να κάνει ένα εμβόλιο, το οποίο μέχρι να επιστρέψει στην Ευρώπη τού είχε προκαλέσει πρόβλημα στο χέρι». «Δεν φοβάστε πως αν το μάθουν οι αντιεμβολιαστές θα το κάνουν σημαία;», τον ρώτησα. «Μα δεν πέθανε από αυτό, δεν έφταιγε το εμβόλιο», μου απάντησε χαμογελώντας και μου εξήγησε ότι «καθώς αντιμετώπιζε αιματολογικές παθήσεις το εμβόλιο που του έκαναν στην Κίνα απλώς δεν ήταν το κατάλληλο γι’ αυτόν».
Εξήντα πέντε χρόνια αργότερα εν μέσω μιας άλλης πανδημίας εμείς απλώς ακολουθήσαμε τα βήματα του Νίκου Καζαντζάκη με οδηγό τις ιστορίες και τα βιβλία του Πίτερ Μπιεν.
Info:
Το ντοκιμαντέρ «Τελευταίο Ταξίδι», που βραβεύτηκε ως η καλύτερη ελληνική ταινία από την Πανελλήνια Ένωση Κριτικών Κινηματογράφου στο Φεστιβάλ Ντοκιμαντέρ Θεσσαλονίκης, είναι διαθέσιμο στο ίντερνετ μέχρι το τέλος Μαΐου. Αύριο Κυριακή 8/5 προβάλλεται στην Πάτρα («Πάνθεον»), την Τετάρτη 11/5 στην Αθήνα («Τριανόν»), στις 14 Μαΐου ως επίσημη συμμετοχή στο 16ο Φεστιβάλ Ελληνικού Κινηματογράφου στο Λος Άντζελες και 21, 22 και 23 Μαΐου στα Ιωάννινα (θέατρο Actina). Περισσότερες πληροφορίες στη σελίδα lastvoyagefilm.com.
