Με 30 άλογα, τέσσερις ρόδες και ένα τιμόνι το Tata Nano φιλοδοξούσε να πετύχει εκεί που απέτυχε ο Αδόλφος Χίτλερ με το πρώτο Volkswagen: Να αποτελέσει το «αυτοκίνητο του λαού». Πριν από πέντε χρόνια επιχειρήσαμε να προβλέψουμε την εμπορική πορεία του φτηνότερου αυτοκινήτου του κόσμου – του ινδικού Tata Nano. Αντί γι’ αυτό περιγράψαμε την ιστορία, το παρόν και το μέλλον ενός οικονομικού γίγαντα της Ασίας.
Άρης Χατζηστεφάνου
Αποστολή Ινδία 2008
«Gateway to India, και ύστερα θα με αφήσετε στο ξενοδοχείο Taj Mahal Palace» είπα στο ταξί που με περίμενε στο διεθνές αεροδρόμιο της Βομβάης. «Εάν θέλεις να καταλάβεις την ιστορία της οικογένειας Tata πρέπει να ξεκινήσεις από αυτά τα δυο μνημεία» μου είχε πει ένας συνάδελφος από την Ινδική υπηρεσία του BBC που προσφέρθηκε να καθοδηγήσει τα πρώτα μου βήματα στην ινδική μητρόπολη. Και είχε δίκιο. To Gateway to India, μια τεράστια αψίδα 26 μέτρων ήταν το απόλυτο σύμβολο της πρώην βρετανικής αποικιοκρατίας. Ήταν το δώρο που προσέφερε η Ινδία στο Λονδίνο όταν ο βασιλιάς Γεώργιος ο 5ος επισκέφτηκε τη Βομβάη το Δεκέμβριο του 1911. Δίπλα του στέκει το εντυπωσιακό ξενοδοχείο Taj Mahal Palace που κατασκεύασε ο Τζαμσετζί Τατά, ο δημιουργός μιας σύγχρονης αυτοκρατορίας που σήμερα κυριαρχεί σε κάθε επιχειρηματική δραστηριότητα της Ινδίας. Ο Τσαμσετζί αποφάσισε να χτίσει το ξενοδοχείο, στις αρχές του 20ου, αιώνα επειδή του αρνούνταν να μπαίνει στα «ξενοδοχεία των λευκών» αποικιοκρατών. Ήταν η απάντηση της ανερχόμενης αστικής τάξης της Ινδίας που προσπαθούσε να σταθεί στα πόδια της άλλοτε σε συνεργασία και άλλοτε σε σύγκρουση με το Ηνωμένο Βασίλειο.
Έναν αιώνα αργότερα ο όμιλος επιχειρήσεων Tata αποφάσισε να αμφισβητήσει και πάλι την κυριαρχία της Δύσης όχι με ένα ξενοδοχείο αλλά με ένα αυτοκίνητο. Και εγένετο το Tata Nano. Στην πρώτη παρουσίαση που έγινε στα μέσα Ιανουαρίου στο Νέο Δελχί, δημοσιογράφοι και φωτογράφοι από ολόκληρο τον πλανήτη συνωστίζονταν για να δούν από κοντά το μικροσκοπικό όχημα με την εκπληκτική τιμή των 100.000 ρουπίων (περίπου 1700 ευρώ). «Κοστίζει τα ίδια χρήματα με το ραδιοκασετόφωνο μιας Lexus LX 470» έγραφαν την επόμενη ημέρα οι New York Times χωρίς να καταβάλουν καμία προσπάθεια να κρύψουν τη σνομπ διάθεσή τους απέναντι στο δημιούργημα της ινδικής αυτοκινητοβιομηχανίας. Στο ίδιο μήκος κύματος και οι λονδρέζικοι Times άφηναν να εννοηθεί ότι το Tata Nano αποτελεί μια ωρολογιακή βόμβα για το περιβάλλον αλλά και μια παγίδα θανάτου για τους επιβάτες του αφού δεν πληρεί καμία από τις προϋποθέσεις για τις εκπομπές καυσαερίων και την παθητική ασφάλεια.
Κατευθυνόμενος προς το Taj Mahal Palace στο απόλυτο κυκλοφοριακό χάος της Βομβαης προσπαθούσα να διαπιστώσω εάν το Tata Nano είχε έστω και την παραμικρή ελπίδα επιβίωσης στις ινδικές πόλεις. Ο δρόμος μπροστά μας ήταν ένα μωσαϊκό από απαρχαιωμένα ταξί, υπερήλικα λεωφορεία, εξαντλημένα μοτοποδήλατα με καρότσα που μεταφέρουν δυο ή τρεις επιβάτες, δεκάδες τρίκυκλα που τα σέρνουν ποδηλάτες, εκατοντάδες μοτοσυκλέτες και απλά ποδήλατα. Όλα τα οχήματα προσπαθούν να κινηθούν σε δυο βασικούς οδικούς άξονες που εξυπηρετούν μια πόλη 13 εκατομμυρίων κατοίκων. Την πορεία τους διακόπτουν κατά διαστήματα τα φανάρια, οι τροχονόμοι, οι ορδές των πεζών που επιχειρούν να διασχίσουν το δρόμο, οι άστεγοι που χτίζουν πρόχειρα καταλύματα στις άκρες των πεζοδρομίων και ενίοτε ορισμένες «ιερές αγελάδες». Στις επαρχιακές πόλεις της χώρας στο σκηνικό προστίθενται άμαξες που τις σέρνουν καμήλες και περισσότερες αγελάδες και κατσίκες. Στις δε τουριστικές περιοχές δεν αποκλείεται να βρεθείς στην αρκούντως σουρεαλιστική κατάσταση να περιμένεις στο φανάρι πίσω από έναν ελέφαντα.
Η πρώτη απάντηση λοιπόν στο ερώτημα εάν το Tata Nano έχει ελπίδες επιβίωσης στις ινδικές πόλεις είναι ότι απλώς…δεν χωράει. Οι ινδικές αρχές προβλέπουν ότι σχεδόν το σύνολο των οδηγών μοτοσυκλέτας θα θελήσει να αγοράσει το νέο οικονομικό αυτοκίνητο γεγονός που σημαίνει ότι εκατομμύρια νέα οχήματα θα ξεχυθούν στους δρόμους των αστικών κέντρων. Οι δρόμοι της Βομβάης θα μετατραπούν σε ένα τάπητα λαμαρίνας μέσα στον οποίο εκατομμύρια οδηγοί θα περνούν 3-5 ώρες την ημέρα για να μετακινηθούν από τη μια άκρη της πόλης στην άλλη.
Ακόμη όμως και αν αγνοήσουμε το κυκλοφοριακό πρόβλημα, οι ελπίδες επιβίωσης του Nano είναι περιορισμένες. Κυριολεκτικά. Το γεγονός ότι δεν διαθέτει υδραυλικό τιμόνι, ηλεκτρικά παράθυρα, ραδιοκασετόφωνο, στροφόμετρο και air-condition δεν πρόκειται να απασχολήσει την πλειονότητα των αγοραστών του (αν και την περίοδο των μουσώνων αρκετοί θα ευχηθούν να είχε δυο υαλοκαθαριστήρες αντι για έναν). Τα 120 χιλιόμετρα τελικής ταχύτητας που υπόσχεται ο κατασκευαστής είναι υπεραρκετά για το κέντρο της πόλης. Τα 30-35 άλογα όμως που παράγει ο κινητήρας των 600 κ.ε δεν προσφέρουν καμία ενεργητική ασφάλεια για προσπεράσεις. Ακόμη πιο ανησυχητική είναι η πληροφορία ότι εάν ξεπερνάς συχνά τα 70 χιλιόμετρα την ώρα καταστρέφονται τα ρουλεμάν. Παρόμοια συναισθήματα πανικού είχε προκαλέσει και η πληροφορία ότι οι σχεδιαστές είχαν προτείνει να υπάρχουν φρένα μόνο στους τρεις από τους τέσσερις τροχούς – πρόταση που εγκαταλείφθηκε σύντομα. Από όποια πλευρά και αν το εξετάσεις το νέο δημιούργημα του ομίλου Tata είναι ένας επικίνδυνος ρυπογόνος μηχανισμός ο οποίος δεν έχει καμία ελπίδα εισαγωγής στην Ευρώπη και τη βόρεια Αμερική αφού δεν πληρεί ούτε τυπικές προϋποθέσεις ασφαλείας και προστασίας του περιβάλλοντος.
Με αυτές τις σκέψεις στο μυαλό κοίταξα και πάλι έξω από το παράθυρο. Δίπλα μας στεκόταν μια μηχανή στην οποία επέβαιναν ένας άντρας, μια γυναίκα και τρία ανήλικα παιδιά! Μια πολύτεκνη οικογένεια ισορροπούσε σε δυο ρόδες ανάμεσα σε δεκάδες ταξί και αυτοκίνητα που προσπερνούσαν από όλες τις πλευρές κορνάροντας δαιμονισμένα. Η μηχανή έβγαζε ένα πυκνό σύννεφο μαύρου καπνού που χανόταν μέσα στο πυκνό καφέ χρώμα της ατμόσφαιρας (ινδικές οργανώσεις υγείας υποστηρίζουν ότι αν αναπνέεις στη Βομβάη είναι σαν να καπνίζεις 2.5 πακέτα τσιγάρα την ημέρα).
Ξαφνικά η λύση του Tata Nano έπαψε να φαντάζει τόσο επικίνδυνη και ρυπογόνος. Η συγκεκριμένη οικογένεια, που ισορροπούσε στις δυο ρόδες της μοτοσυκλέτας, θα αποκτούσε ένα πραγματικό όχημα το οποίο θα την προστάτευε από τη βροχή και τα άλλα αυτοκίνητα. Μάλιστα θα εξέπεμπε αισθητά λιγότερους ρύπους από τα ταξί και τις μοτοσυκλέτες που κυκλοφορούν σήμερα στους δρόμους των ινδικών πόλεων χωρίς καμία νομική υποχρέωση να περνούν από σέρβις ή ΚΤΕΟ.
Μήπως τελικά η επιχειρηματική δυναστεία της οικογένειας Tata κατάφερε εκεί που απέτυχε ο αδόλφος Χίτλερ; Αποτελεί το Tata Nano το πολυπόθητο «αυτοκίνητο του λαού» -το Volkswagen που θα μπει σε κάθε ινδική οικογένεια και στην συνέχεια θα κυριαρχήσει σε όλες τις αναπτυσσόμενες περιοχές του κόσμου; Για να απαντήσω είπα στον οδηγό του ταξί να κάνει μια μικρή παράκαμψη για να περάσουμε κοντά από την περιοχή του Νταράβι, την μεγαλύτερη παραγκούπολη της Ασίας και μια από τις δεκάδες της Βομβάης.
Τουλάχιστον ένα εκατομμύριο άνθρωποι ζουν εδώ σε συνθήκες απόλυτης εξαθλίωσης ανάμεσα σε ποντίκια, κότες αγελάδες και κατσίκες. Περνούν το μεγαλύτερο τμήμα της ημέρας τους συλλέγοντας τα σκουπίδια της πόλης τα οποία, αφού τα κατηγοριοποιούν ανά υλικό και χρώμα, τα πουλάνε για ανακύκλωση. Εδώ ζουν οι σύγχρονοι «ανέγγιχτοι», οι φτωχότεροι των φτωχών που κάνουν τις πιο βρώμικες δουλειές της πόλης και για αυτό καμία άλλη κάστα δεν θέλει να τους ξέρει – πολλώ δε μάλλον να τους ακουμπά. Οι περισσότεροι κάτοικοι του Νταράβι ζούν κάτω από το όριο της πείνας με περίπου ένα δολάριο την ημέρα. Αν ήθελαν να αγοράσουν το οικονομικότερο αυτοκίνητο στον πλανήτη θα έπρεπε να κόψουν το φαγητό για 2.500 ημέρες, δηλαδή για περίπου 6.8 χρόνια. Για τους περισσότερους κατοίκους των παραγκουπόλεων το Tata Nano αποτελεί ένα υπερπολυτελές όχημα το οποίο δεν πρόκειται να αποκτήσουν ποτέ. Εντάσσεται και αυτό στη λίστα των ονείρων μαζί με τους σταρ του Μπόλιγουντ που στοιχειώνουν και μαγεύουν τη μίζερη ζωή τους.
Εάν όμως για τα εκατομμύρια των φτωχών, το νέο δημιούργημα της ινδικής αυτοκινητοβιομηχανίας είναι «αννέγιχτο», τότε από που θα προκύψει η ζήτηση που θα μετατρέψει την οικογένεια Tata σε κυρίαρχο της παγκόσμιας αυτοκινητοβιομηχανίας. Για να απαντήσουμε κάναμε μια ακόμη παράκαμψη οδηγώντας προς την οδό Νταλάλ (χρηματιστής) όπου χτυπά η καρδιά της ινδικής οικονομίας. Στο χρηματιστήριο της Βομβάης. Στις αρχές της δεκαετίας του ’90 η περιοχή μετατράπηκε σε σύμβολο των πολιτικών αδιεξόδων της χώρας όταν βομβιστές αυτοκτονίας ανατινάχτηκαν στην είσοδο του χρηματιστηρίου σκοτώνοντας τουλάχιστον 300 άτομα. Σήμερα το ίδιο κτίριο αποτελεί μια βιομηχανία ονείρων και κυρίως μια μηχανή που συμβολικά παράγει ακατάπαυστα τη νέα μεσαία τάξη της Ινδίας. Ουσιαστικά δηλαδή δημιουργεί το αγοραστικό κοινό στο οποίο απευθύνεται το Tata Nano. Με ρυθμούς οικονομικής ανάπτυξης που εδώ και χρόνια ξεπερνούν το 8% του ΑΕΠ μια τεράστια μερίδα του πληθυσμού ανασύρεται σταδιακά από την απόλυτη φτώχεια. Τα μεσαία στρώματα που σήμερα αποτελούνται από 50 εκατομμύρια ανθρώπους αναμένεται να ξεπεράσουν τα 583 εκατομμύρια μέχρι το 2025. Σύντομα θα αναζητήσουν την εκπλήρωση των μικροαστικών τους ονείρων όπως ακριβώς έκαναν τα μεσαία στρώματα της Ευρώπης και της Αμερικής μετά το Δεύτερο Παγκόσμιο Πόλεμο. Και ποιος καλύτερος τρόπος για να οικοδομήσεις μικροαστικά όνειρα από τέσσερις ρόδες και ένα τιμόνι στην προνομιακή τιμή των 1700 ευρώ;
Πραξικόπημα της Jaguar
Η αυτοκρατορία των Tata λοιπόν τα κατάφερε σκέφτομαι καθώς φτάνω, ύστερα από 2,5 ώρες μποτιλιαρίσματος στο προορισμό μου – στο ξενοδοχείο Taj Mahal Palace. Πριν από έναν αιώνα ένας Ινδός επιχειρηματίες έχτισε αυτό το παλάτι αμφισβητώντας εμμέσως την απόλυτη κυριαρχία των Βρετανών αποικιοκρατών. Σήμερα τα δισέγγονα του αποφάσισαν να αμφισβητήσουν ανοιχτά την παντοκρατορία της δυτικής αυτοκινητοβιομηχανίας. Και μάλιστα με πολλού τρόπους. Πριν από μερικές εβδομάδες και ενώ όλοι ανέμεναν την επίσημη παρουσίαση του νέου υπεροικονομικού αυτοκινήτου, ο όμιλος Tata εξέφρασε την πρόθεσή του να εξαγοράσει την Jaguar και Land Rover – τα δυο διαμάντια της παρηκμασμένης βρετανικής αυτοκρατορίας που σήμερα ανήκουν στην αμερικανική Ford. Και τότε στις δυο αυτές επιχειρήσεις σημειώθηκε ένα μικρό πραξικόπημα. Δεκάδες ανώτερα και ανώτατα στελέχη άρχισαν να στέλνουν επιστολές στη διοίκηση της Ford ζητώντας να ακυρώσει την εξαγορά. Πίστευαν ότι ο «συγχρωτισμός» τους με μια επιχείρηση από την Ινδία θα κατέστρεφε το προφίλ τους και το στάτους που είχαν οικοδομήσει στην αγορά. «Δεν πιστεύω ότι το κοινό μας είναι έτοιμο να αποδεχθεί ότι τα πολυτελή του οχήματα θα ανήκουν σε μια επιχείρηση από την Ινδία» δήλωσε με ύφος σαράντα καρδιναλίων ο πρόεδρος της Jaguar Κεν Γκόριν. Σαν να ξέχασαν προς στιγμήν τα καπιταλιστικά τους διαπιστευτήρια προτίμησαν να υπηρετήσουν όχι το κέρδος αλλά το status. Συμπεριφέρθηκαν όπως οι αριστοκράτες που διοικούσαν τα ξενοδοχεία της παλιάς Βομβάης. Οι σκουρόχρωμοι Ινδοί, με τα λεφτά τους και τα αυτοκίνητά τους ήταν ακόμη ανεπιθύμητοι στα σαλόνια της Δυσης.
H Δυναστεία των Τατα
«Εάν ο Τζαμσετζί Τατά καταφέρει να φτιάξει το σιδηροδρομικό δίκτυο της Ινδίας εγώ θα φάω μια προς μια τις σιδηροτροχιές» έλεγε ο Βρετανός διοικητής της Ινδίας Σερ Φρέντρικ Άπκοτ. Ο Ινδός επιχειρηματίας όμως, που είχε προσφερθεί να κατασκευάσει τις υποδομές που απαιτούνταν για τις μεταφορές επιβατών και εμπορευμάτων, τα κατάφερε. Το ημερολόγιο έγραφε 1907 και η ανάθεση του συγκεκριμένου έργου αποτέλεσε τη βάση πάνω στην οποία έχτισε ο Τζαμσετζί την αυτοκρατορία του. Έναν αιώνα αργότερα ο όμιλος Tata κατάφερε να εξαγοράσει τον κολοσσό της Βρετανικής χαλυβουργίας Corus εξευτελίζοντας οριστικά μια πρώην αυτοκρατορία στην οποία ο «Ηλιος δεν θα έδυε ποτέ».
Σήμερα η οικογένεια Tata ελέγχει έναν κολοσσιαίο όμιλο που αποτελείται από 100 επιχειρήσεις που αναπτύσσονται σε τουλάχιστον 80 χώρες του πλανήτη. Τουλάχιστον 290 χιλιάδες εργαζόμενοι έχουν αναλάβει να διατηρούν σε λειτουργία έναν επιχειρηματικό κολοσό που δραστηριοποιείται σε επτά κλάδους, από την αυτοκινητοβιομηχανία και τις τηλεπικοινωνίες μέχρι τις κατασκευές και την παραγωγή τροφίμων και φαρμάκων.
Το μυστικό της επιτυχίας κρύβεται ίσως στην ικανότητα των Τατά να επιβιώνουν κάτω από οποιοδήποτε πολιτικό και οικονομικό καθεστώς. Μια οικογένεια παρσιστών (απόγονοι των Ζωροαστριστών του Ιράν) κατάφερε να βγει νικήτρια από όλες τις πολιτικές αλλαγές που συγκλόνισαν την Ινδία. Αν και σήμερα οι Τατα αναφέρουν ότι στήριξαν των αγώνα της ανεξαρτησίας του Γκάντι δεν υπάρχει αμφιβολία ότι συνυπήρξαν εξίσου αρμονικά και με τους Βρετανούς κατακτητές για περίπου έναν αιώνα. Ο όμιλος Tata, διαψεύδοντας αρκετούς ξένους αναλυτές, πέρασε χωρίς πολλά προβλήματα από τον κρατισμό των περασμένων δεκαετιών στον μαγικό κόσμο του νεοφιλελευθερισμού αποδεικνύοντας ότι δεν γνωρίζει ούτε ιδεολογικά σύνορα.
Ακόμη και στις ημέρες μας όμως οι Τατα επιδεικνύουν μια πρωτοφανή ικανότητα πολιτικού και οικονομικού χαμελαιοντισμού. Ο Πατριάρχης του Ομίλου Ρατάν Τατά βρίσκεται στο διοικητικό συμβούλιο του αμερικανικού ιδρύματος Rand που θεωρείται βασικός πυλώνας του παγκόσμιου στρατιωτικο – βιομηχανικού συμπλέγματος και από το οποίο έχουν περάσει γνωστοί «ιέρακες» όπως ο Χένρι Κίσινγκερ, η Κοντολίζα Ράις και ο Ντόναλντ Ράμσφελντ. Ο ίδιος επιχειρηματίας όμως συνεργάζεται αρμονικά και με την τοπική κομμουνιστική κυβέρνηση που διοικεί την Καλκούτα εδώ και τρείς δεκαετίες. Κατάφερε μάλιστα να πείσει τους κομμουνιστές πολιτικούς να απομακρύνουν από τα σπίτια τους χιλιάδες κατοίκους προκειμένου να χτίσει το εργοστάσιο όπου θα παράγονται τα πιο οικονομικά αυτοκίνητα στον κόσμο – τα γνωστά μας Tata Nano.
Περιοδικό Κ, Καθημερινή
Φεβρουάριος 2008
