Ο κρατούμενος «HH» βρέθηκε απαγχονισμένος μέσα στο κελί του. Δίπλα ένα σημείωμα εξηγούσε τους λόγους που τον οδήγησαν στo απονενοημένο διάβημα. Η δουλειά του ιατροδικαστή ήταν υπερβολικά εύκολη και το πρώτο πόρισμα ανέφερε ως αιτία θανάτου την αυτοκτονία. Λίγες ημέρες αργότερα όμως οι αρχές απέδωσαν το θάνατο σε… ξεκαθάρισμα λογαριασμών.
Η περίπτωση του «ΗΗ» είναι μια από τις δεκάδες υποθέσεις αυτοκτονίας κρατουμένων στις οποίες οι αμερικανικές αρχές επιχειρούν να αποκρύψουν τα πραγματικά αίτια θανάτου και μαζί με αυτά ένα πρωτόγνωρο φαινόμενο που εξαπλώνεται σε αρκετές πολιτείες των ΗΠΑ.
Τα αμερικανικά σωφρονιστικά ιδρύματα γεμίζουν ασφυκτικά πλέον από ανθρώπους με ψυχικές διαταραχές οι οποίοι αδυνατούν να αντεπεξέλθουν στις ούτως η άλλως απάνθρωπες συνθήκες των αμερικανικών φυλακών. Σε πολιτείες όπως στην Καλιφόρνια, όπου ο αριθμός των κρατουμένων έχει ξεπεράσει τους 120.000, το σωφρονιστικό σύστημα βρίσκεται στα όρια της ολοκληρωτικής κατάρρευσης καθώς στα κελιά στοιβάζονται δυο ή και τρεις φορές περισσότεροι άνθρωποι από ότι προέβλεπαν οι προδιαγραφές των κτιρίων όταν χτίστηκαν.
Οι ΗΠΑ έχουν σήμερα το υψηλότερο ποσοστό κρατουμένων σε αναλογία με τον πληθυσμό από οποιαδήποτε άλλη χώρα του πλανήτη με τουλάχιστον 2.3 εκατομμύρια ανθρώπους μέσα σε κάποιο κελί και εκατομμύρια άλλους υπό αστυνομική επιτήρηση. Σε ορισμένες πολιτείες μάλιστα η αναλογία κρατουμένων και ελεύθερων πολιτών είναι 12 φορές μεγαλύτερη σε σχέση με αυτό της Κίνας. Ο συνολικός αριθμός των κρατουμένων τα τελευταία 35 χρόνια αυξήθηκε κατά 700% παρά το γεγονός ότι τα επίπεδα εγκληματικότητα παρέμειναν στάσιμα και σε ορισμένες περιπτώσεις μειώθηκαν ενώ η αύξηση του πληθυσμού ήταν προφανώς πολύ μικρότερη.
Η αθρόα προσέλευση ατόμων που χρειάζονται άμεση ψυχολογική και ψυχιατρική υποστήριξη μετατρέπει την ήδη τραγική κατάσταση σε πραγματική κόλαση που θυμίζει τα μπουντρούμια του Μεσαίωνα ή τις φυλακές υπανάπτυκτων χωρών της Αφρικής και της Ασίας. Συγκεκριμένα έρευνα του 2010 απέδειξε ότι οι συνθήκες κράτησης ατόμων με ψυχιατρικά προβλήματα είναι πανομοιότυπες με αυτές που υπήρχαν στην Αμερική πριν από το 1840 – όταν δημιουργήθηκε ένα κίνημα κατά της φυλάκισης ψυχικά ασθενών.
Τρεις είναι οι βασικοί παράγοντες που οδήγησαν τις ΗΠΑ σε αυτή την κατάσταση και που όπως όλα δείχνουν θα μπορούσαν να οδηγήσουν και τα σωφρονιστικά συστήματα της Ευρώπης σε παρόμοιες ατραπούς. Ο πρώτος είναι η πολιτική λιτότητας και περικοπών στο σύστημα υγείας που ξεκίνησε τη δεκαετία του ’80 και του ’90 και κλιμακώθηκε με το ξέσπασμα της οικονομικής κρίσης τα τελευταία χρόνια. Οι περικοπές είχαν ως αποτέλεσμα να κλείσουν εκατοντάδες κέντρα ψυχικής υγείας σε όλη τη χώρα αφήνοντας αβοήθητους χιλιάδες ασθενείς, οι οποίοι σε αρκετές περιπτώσεις αποτελούσαν κίνδυνο για την κοινωνία αλλά προφανώς δεν έπρεπε να καταλήξουν στο κελί κάποιας φυλακής. Οι ίδιοι οι δεσμοφύλακες δήλωναν αδυναμία να χειριστούν τους νέους κρατούμενους ενώ ήδη από τις αρχές της δεκαετίας του ’90 πολιτείες όπως αυτή της Καλιφόρνιας δέχονταν σωρεία καταγγελιών και αγωγών για αντισυνταγματική μεταχείριση ανθρώπων με ειδικές ανάγκες.
Στην Ελλάδα η ιστορία ίσως θυμίζει σε αρκετούς την περίπτωση της μεταφοράς τοξικοεξαρτημένων ατόμων στην Αμυγδαλέζα, όπου και πάλι δεν υπάρχει κατάλληλο προσωπικό να διαχειριστεί τους συγκεκριμένους ασθενείς.
Είναι χαρακτηριστικό ότι στις ΗΠΑ όσο μεγαλύτερες ήταν οι οικονομικές περικοπές τόσο γιγαντώνονταν το πρόβλημα στις φυλακές με αποκορύφωμα και πάλι την Καλιφόρνια όπου το ψαλίδισμα των δαπανών στο χώρο τυς ψυχικής υγείας ξεπέρασε το 1.3 δις δολάρια.
Ιδιωτικά κολαστήρια
Ο δεύτερος λόγος για τη συμφόρηση των φυλακών ήταν η ιδιωτικοποίηση μεγάλου τμήματος του σωφρονιστικού συστήματος και η μετατροπή των κρατουμένων σε εμπορεύματα. Το γιγαντιαίο λόμπι των ιδιωτικών φυλακών επιχειρούσε να αυξήσει με κάθε μέσο την «πελατεία» του προωθώντας νομοθετήματα που έκαναν πιο εύκολη την αποστολή κατηγορουμένων στις φυλακές. Μόνο μια από τις εταιρείες ιδιωτικών φυλακών, η CCA, έχει σήμερα 81.000 κρατούμενους που τις αποφέρουν 1.7 δισεκατομμύριο δολάρια ετησίως. Ο τομέας των ιδιωτικών φυλακών κατάφερε να μετατρέψει το μεταναστευτικό πρόβλημα στις ΗΠΑ σε μια κερδοφόρα επιχείρηση ήδη από τη δεκαετία του ’80 αναλαμβάνοντας να φυλακίζει εκατομμύρια μετανάστες που επιχειρούσαν να εισέλθουν παράτυπα στις ΗΠΑ.
Oι ιδιωτικές φυλακές που δημιουργήθηκαν, με μοναδικό στόχο το κέρδος, είχαν κάθε λόγο να περιορίσουν στο ελάχιστο τη φροντίδα των κρατουμένων για να μειώσουν το κόστος. Η ύπαρξη ειδικευμένων ψυχολόγων και ψυχιάτρων ήταν φυσικά «πολυτέλεια» για τις εταιρείες των φυλακών, οι οποίες κατηγορούνται ότι δεν παρέχουν ούτε καν επαρκές φαγητό στους κρατουμένους. Είναι μάλιστα χαρακτηριστικό ότι σε ορισμένες περιπτώσεις η διεύθυνση χρεώνει τους κρατούμενους ακόμη και για ήδη βασικής ανάγκης όπως νυχοκόπτες!
Παράλληλα όμως με την ιδιωτικοποίηση του «σωφρονισμού» αναπτύχθηκε και ένα τεράστιο κύκλωμα εταιρειών που εκμεταλλεύονταν την πολύ χαμηλά αμειβόμενη εργασία των κρατουμένων με συνθήκες που θυμίζουν δούλους σε αμερικανικές φυτείες του 18ου αιώνα ή τους «μισθωτούς σκλάβους» χωρών όπως το Μπαγκλαντές. Από το 2011 το Κογκρέσσο με νέες ρυθμίσεις διευκόλυνε ιδιαίτερα αυτή τη διαδικασία επιτρέποντας σε αμερικανικούς κολοσσούς όπως η Wal-Mart, η Microsoft και τα Starbucks να εκμεταλλεύονται εργασιακά τους κρατούμενους με μισθούς που ξεκινούν από 23 σεντς του δολαρίου ανά ώρα. Σύμφωνα μάλιστα με την Διεθνή Οργάνωση Εργασίας ενώ τα ημερομίσθια στην Ασία έχουν σχεδόν διπλασιαστεί την τελευταία δεκαετία οι αντίστοιχες απολαβές των Αμερικανών κρατουμένων παρέμειναν στάσιμες από τις αρχές του 2000.
Ο τρίτος σημαντικός παράγοντας που δημιούργησε το σημερινό υπερπληθυσμό κρατουμένων στις ΗΠΑ είναι φυσικά η συντηρητικοποίηση ολόκληρου του δικαστικού συστήματος και η ψήφιση δρακόντειων νόμων που επιτρέπουν τη φυλάκιση ανθρώπων ακόμη και για ασήμαντα αδικήματα που στο παρελθόν καλύπτονταν με πολύ χαμηλά χρηματικά πρόστιμα. Σε ορισμένες πολιτείες υιοθετήθηκαν ρυθμίσεις που προβλέπουν ότι άτομα που πραγματοποιούν τρεις φορές το ίδιο αδίκημα θα οδηγηθούν στη φυλακή ακόμη και αν πρόκειται για πταίσμα.
Ούτως η άλλως ολόκληρη η αμερικανική κοινωνία αρχίζει να θυμίζει το περίφημο πανοπτικόν, το σύστημα επιτήρησης κρατουμένων που επινόησε ο βρετανός φιλόσοφος Τζερεμι Μπένθαμ στα τέλη του 18ου αιώνα. Το πανοπτικό εξασφάλιζε ότι ο δεσμοφύλακας μπορεί να παρακολουθεί τους κρατούμενους ανά πάσα στιγμή χωρίς οι ίδιοι να γνωρίζουν πότε βρίσκονται υπό επιτήρηση. Αν όμως οι τεχνικές σωφρονισμού του 18ου αιώνα εφαρμόζονται σε ολόκληρη την κοινωνία το αληθινό σύστημα σωφρονισμού των ΗΠΑ επιστρέφει σταδιακά στην εποχή πριν από τη βιομηχανική επανάσταση.
Άρης Χατζηστεφάνου
ΕΠΙΚΑΙΡΑ Ιούνιος 2013
Σχετικά θέματα:
ΗΠΑ: Το κλουβί με τους τρελούς
Στις φυλακές του κόσμου
