Σε λίγες μέρες θα κυκλοφορήσει από τις εκδόσεις Τόπος το βιβλίο του Κωνσταντίνου Λαμπράκη, Παρεμποδίζοντας την Αποστασία. Ιουλιανά 1965: κοινωνική διαμαρτυρία και Αριστερά, με πρόλογο του Γιάννη Μαυρή.
Το βιβλίο, το οποίο εκδίδεται στην επέτειο των 60 χρόνων από το γεγονότα της Αποστασίας και των Ιουλιανών, αποτελεί μια πρωτοπόρα μελέτη για τη σημαντικότερη κοινωνική έκρηξη της προδικτατορικής Ελλάδας και ένα από τα πιο σημαντικά συγκρουσιακά επεισόδια της σύγχρονης ελληνικής ιστορίας. Μέσα από μια διεπιστημονική προσέγγιση, που συνδυάζει την ιστορική έρευνα με μεθοδολογικά και εννοιολογικά εργαλεία της πολιτικής κοινωνιολογίας, ο συγγραφέας προχωρά σε μια αναλυτική χαρτογράφηση της μαζικής κοινωνικής κινητοποίησης του καλοκαιριού του 1965, αναδεικνύοντας τη δυναμική της, τις προϋποθέσεις και τις συνέπειες της στον χώρο της ελληνικής Αριστεράς. Η μελέτη βασίζεται σε αρχειακή έρευνα, αποδελτίωση Τύπου, συνεντεύξεις, ποσοτικά και ποιοτικά δεδομένα, προσφέροντας μια ολοκληρωμένη εικόνα των 70 ημερών που συντάραξαν την Ελλάδα.
Ιστορικό πλαίσιο και πολιτικές συνθήκες:
Η νίκη της παράταξης των εθνικοφρόνων στον Εμφύλιο (1946-1949) κατοχύρωσε την ένταξη της Ελλάδας στον δυτικό συνασπισμό. Το επίσημο πολίτευμα της χώρας ήταν βασιλευόμενη αντιπροσωπευτική δημοκρατία. Η κυβερνητική εξουσία όμως μπορούσε να ασκείται μόνο από κόμματα που ανήκαν στον «εθνικό κορμό» και τα κριτήρια ένταξης ήταν η αδιαμφισβήτητη αποδοχή του ατλαντισμού και ο δεδηλωμένος αντικομμουνισμός. H άσκηση της κυβερνητικής εξουσίας στη μετεμφυλιακή Ελλάδα όφειλε όχι μόνο να λειτουργεί εντός του πλαισίου του δυτικού συνασπισμού αλλά και να ευθυγραμμίζεται με τις συγκεκριμένες γεωπολιτικές αναγκαιότητες των ΗΠΑ, εφόσον ο ρόλος της ήταν καθοριστικός στα πολιτικά πράγματα της χώρας. […] Η διακυβέρνηση της Ε.Κ. επιχείρησε να ισορροπήσει ανάμεσα σε δύο αντίρροπες δυνάμεις: από τη μία να μην υπερβεί τα όρια του καθεστώτος στην προώθηση του εκδημοκρατισμού και από την άλλη να μην αποξενωθεί από τις προσδοκίες των κοινωνικών δυνάμεων των οποίων την εκπροσώπηση ανέλαβε.
Συνεπώς, τα κέντρα εξουσίας του μετεμφυλιακού καθεστώτος εκτιμούσαν ότι η κυβέρνηση της Ε.Κ. υπό τον Γεώργιο Παπανδρέου ενείχε τον κίνδυνο να οδηγήσει σε καταστάσεις μη ελεγχόμενες, ανεξάρτητα από τη θέληση του ίδιου. […] Οι παραπάνω εξελίξεις τροφοδότησαν τις διεργασίες για την ανοιχτή πολιτική επέμβαση των εξωκοινοβουλευτικών καθεστωτικών κέντρων, με στόχο να προκαλέσουν την πτώση της κυβέρνησης του Γ. Παπανδρέου.
Ενορχηστρωτής των διεργασιών αυτών ήταν το παλάτι. Ζητούμενο ήταν η αντικατάσταση της κυβέρνησης Παπανδρέου από μια κυβέρνηση κεντρώων στελεχών της εμπιστοσύνης των ανακτόρων, με τη στήριξη της ΕΡΕ, των προοδευτικών και βουλευτών εκλεγμένων με την Ε.Κ.
Η χαρτογράφηση της κοινωνικής έκρηξης:
Από την παραίτηση του Γ. Παπανδρέου από την πρωθυπουργία στις 15 Ιουλίου 1965 έως και τις 24 Σεπτεμβρίου, οπότε και έλαβε ψήφο εμπιστοσύνης από τη Βουλή η κυβέρνηση Στεφανόπουλου, η παρούσα έρευνα κατέγραψε 724 αναφορές σε συγκεντρώσεις διαμαρτυρίας στην Ελλάδα. […] Στην περίπτωση των Ιουλιανών αναδεικνύεται η συμβολή της ΕΑΜικής τομής στον πολλαπλασιασμό των
κοινωνικών υποκειμένων που εξοικειώθηκαν με τη συλλογική δράση. Η ένθερμη υιοθέτηση της διεκδίκησης για εκδημοκρατισμό και τα κοινωνικά αιτήματα των φτωχότερων τάξεων που εμπεριείχε καταδεικνύουν την κοινωνιολογική συνάφεια μεταξύ των κινητοποιημένων υποκειμένων των Ιουλιανών και της ΕΑΜικής αντίστασης.
Τα υποκείμενα της διαμαρτυρίας
Τον Αύγουστο και τον Ιούλιο του 1965 στην Ελλάδα των περίπου 8 εκατομμυρίων κατοίκων υπήρξαν, κατά προσέγγιση, μισό εκατομμύριο απεργοί. Οι περίπου 400.000, όπως σημείωνε άλλο τεκμήριο της ΕΔΑ, είχαν απεργήσει «για τη δηµοκρατία». […] Η παρούσα έρευνα εντόπισε από τις 15 Ιούλιου έως και τις 24 Σεπτεμβρίου 1965 εννέα 24ωρες απεργίες με πολιτικά αιτήματα καταδίκης της καθοδηγούμενης από τα ανάκτορα πολιτικής εκτροπής. […] Οι απεργιακές κινητοποιήσεις κατά τη διάρκεια των Ιουλιανών, τα αιτήματα και η δράση των σωματείων που συμμετείχαν στις ΣΕΟ «115» αλλά και της προσωρινής διοίκησης της ΓΣΕΕ, μέχρι και την αντικατάστασή της στις 19 Αυγούστου, αποκαλύπτουν την πεποίθηση των δημοκρατικών συνδικαλιστικών οργανώσεων πως η πραγματοποίηση των διεκδικήσεών τους ήταν άμεσα συνδεδεμένη με την έκβαση του ζητήματος εκδημοκρατισμού της χώρας. Η εγγραφή των εργατικών διεκδικήσεων στο ζήτημα εκδημοκρατισμού του πολιτικού και του κοινωνικού καθεστώτος αποτέλεσε έναν κεντρικό άξονα στον λόγο όλων των εργατικών συνδικαλιστικών πρωτοβουλιών της Αριστεράς καθ’ όλη τη μετεμφυλιακή περίοδο. […]Αντίστοιχα, ο προγραμματικός λόγος της Ε.Κ. παρείχε «πιστοποίηση» στις διεκδικήσεις του δημοκρατικού εργατικού συνδικαλισμού. Συνεπώς, η προοπτική πτώσης της ΕΡΕ και η ανάληψη της κυβέρνησης από την Ε.Κ. αποδόθηκαν ως «πολιτική ευκαιρία», όπως επίσης και η εξώθηση της κυβέρνησης σε παραίτηση και η βασιλική εκτροπή ως «πολιτική απειλή», γεγονότα που ερμηνεύουν την έκταση της εργατικής κινητοποίησης και των πολιτικών απεργιών κατά τα Ιουλιανά. […] Η βασιλική εκτροπή του καλοκαιριού του 1965, ως κίνδυνος για τη διαδικασία εκδημοκρατισμού, λειτούργησε καταλυτικά στην επιτάχυνση της επανασύγκλισης. Παρά τις πολιτικές διαφορές ανάμεσα στις δύο παρατάξεις, κεντρώοι και αριστεροί ερμήνευσαν με συναφή τρόπο τα γεγονότα που οδήγησαν στην παραίτηση του Γ. Παπανδρέου και συμμετείχαν σε κοινές συλλογικές δράσεις.
Η ΕΦΕΕ πρωτοστάτησε στις διαμαρτυρίες στο κέντρο της Αθήνας και της Θεσσαλονίκης κατά τη διάρκεια των Ιουλιανών. Από την πλευρά της Αριστεράς, η επανασύγκλιση βασιζόταν στην παραδοχή πως η πτώση της κυβέρνησης της Ε.Κ. αποτελούσε κίνδυνο για τον εκδημοκρατισμό αλλά και για την υπεράσπιση της εκπαιδευτικής μεταρρύθμισης ενόψει πιθανής αντιμεταρρύθμισης από την κυβέρνηση των «αποστατών». Για τους φοιτητές του Κέντρου, πάλι, βασιζόταν στην παραδοχή της ιμπεριαλιστικής εξάρτησης και στην καταγγελία των ξένων παρεμβάσεων στην ελληνική πολιτική σκηνή, κεντρικό ζήτημα για την Αριστερά. […] Η ανάλυση των συγκεντρώσεων των Ιουλιανών ανέδειξε τη συμβολή της Τοπικής Αυτοδιοίκησης στην οργάνωση της διαμαρτυρίας. […] οι διοικήσεις των δήμων υπήρξαν βασικός φορέας διοργάνωσης δράσεων διαμαρτυρίας στις συνοικίες
του ΠΣΠ […] Σε πολλές συγκεντρώσεις στις επαρχίες αναφερόταν η παρουσία δημοτικών και κοινοτικών αρχόντων. Συχνά ομιλητές ήταν δήμαρχοι, αντιδήμαρχοι και κοινοτάρχες, όχι χωρίς τον κίνδυνο κυρώσεων από τον αρμόδιο νομάρχη. […] Η λογική που διείπε την εμπλοκή στελεχών της Τοπικής Αυτοδιοίκησης στις δράσεις διαμαρτυρίας των Ιουλιανών είχε δύο διαστάσεις: η πρώτη αφορούσε την προσέγγιση ότι οι δημοτικές διοικήσεις νοούνταν ως «βασικό κύτταρο λαϊκής εξουσίας», με δυνατότητα να κινητοποιούν τις κοινότητές τους και να αποτελούν διαμεσολαβητές των αιτημάτων τους στην κεντρική πολιτική σκηνή, και η δεύτερη το θεσμικό κύρος των δημοτικών αρχών ως αιρετής τοπικής εξουσίας. Η συνένωση δηλαδή της φωνής και της δράσης αρχόντων και αρχών της Τοπικής Αυτοδιοίκησης με αυτήν των διαμαρτυρόμενων δημοκρατών, στο πλαίσιο των Ιουλιανών, προσέδιδε «θεσµικό κύρος» στη διαμαρτυρία, το οποίο μάλιστα δεν ήταν δοτό.
Οι διαδηλώσεις στο κέντρο της Αθήνας
Πράγματι, οι μαρτυρίες συμμετεχόντων στα Ιουλιανά εστιάζουν, σχεδόν ομόφωνα, στις διαδηλώσεις και στις πορείες σε ανοιχτό χώρο ως την αιχμή της δημοκρατικής διαμαρτυρίας κατά τις εβδομήντα ημέρες των Ιουλιανών. […] Ειδικότερα οι πορείες και οι ανοιχτές διαδηλώσεις στο κέντρο της πρωτεύουσας, με επίκεντρο τη διαμαρτυρία στη Βουλή, είχαν τη δυνατότητα να μετατρέπουν τη διάχυτη κοινωνική δυσαρέσκεια σε συγκεκριμένη και «εμπράγματη» πίεση προς όσους «αποστάτησαν» και όσους το διαπραγματεύονταν. Οι επευφημίες υπέρ του Παπανδρέου, στους πιστούς στη λαϊκή εντολή βουλευτές και σε όσους αντιστέκονταν στις πιέσεις ή στις δελεαστικές προσφορές για να αποστατήσουν, οι αποδοκιμασίες σε αυτούς που ενέδωσαν και στις εφημερίδες που υποστήριζαν ανοιχτά ή και παρασκηνιακά την απομάκρυνση του Παπανδρέου, οι συγκεντρώσεις έξω από τη Βουλή κατά την ψηφοφορία για την παροχή εμπιστοσύνης στην κυβέρνηση Νόβα αλλά και στις κρίσιμες συνεδριάσεις της Κ.Ο. της Ε.Κ. αποτέλεσαν σημαντικότατους παράγοντες στην προσπάθεια ακύρωσης των καθεστωτικών σχεδιασμών – και για αυτόν τον λόγο η καταστολή τους υπήρξε το επίδικο των αστυνομικών επιχειρήσεων. […] Τα στελέχη της Αριστεράς και του Κέντρου, από την πλευρά τους, επιδίωκαν την εφαρμογή μιας συγκεκριμένης ρουτίνας στις διαδηλώσεις, ώστε να αποφευχθούν οι πορείες με κατεύθυνση τη Βουλή και οι συγκρούσεις με την αστυνομία.
Η πρόσληψη των Ιουλιανών από την πολιτική Αριστερά
Συνεπώς, για την ΕΔΑ οι κοινωνικές κινητοποιήσεις την περίοδο διακυβέρνησης της Ε.Κ. αποτελούσαν συμπλήρωμα της κοινοβουλευτικής της στρατηγικής στην κατεύθυνση άσκησης πίεσης στην Ε.Κ., με στόχο την προώθηση της «δημοκρατικής στροφής». Με τον ίδιο τρόπο προσέγγισε τις κινητοποιήσεις των Ιουλιανών. Οι πορείες, οι συγκεντρώσεις και οι απεργίες δεν χαιρετίστηκαν για τη δυναμική παρεμπόδισης της βασιλικής εκτροπής, αλλά ως παράγοντας πίεσης, καταρχάς στο παλάτι και στη Δεξιά, με στόχο την επίτευξη ενός συμβιβασμού. Δευτερευόντως, στην ηγεσία της Ε.Κ. για την αναθεώρηση της γραμμής του «διμέτωπου» και τη συγκρότηση προγραμματικής ενότητας και συνεργασίας. Βάσει αυτής της προσέγγισης, οτιδήποτε διευκόλυνε την κεντρική διευθέτηση της κρίσης αντιμετωπίστηκε θετικά, ενώ καταδικάστηκαν και κατεστάλησαν πρακτικές που κλιμάκωναν την πολιτική σύγκρουση. […] Το γεγονός πως οι οργανώσεις της αριστερής αντιπολίτευσης ήταν υπό διαμόρφωση και η μικρή τους εμβέλεια κατά τα Ιουλιανά είναι μία πλευρά της εξήγησης γιατί η πολιτική κατεύθυνση που έδωσε η ΕΔΑ στην κοινωνική διαμαρτυρία δεν ανατράπηκε επί της ουσίας. Η άλλη πλευρά σχετίζεται με την εργαλειακή προσέγγιση του κινήματος που χαρακτήριζε όχι μόνο την ΕΔΑ και το ΚΚΕ, αλλά το σύνολο της ελληνικής Αριστεράς της περιόδου. […] Κατά συνέπεια, δεν ήταν τόσο προτεραιότητα η συμβολή στους διεκδικητικούς κοινωνικούς αγώνες, στο πλαίσιο ενός ανταγωνιστικού και τολμηρότερου πολιτικού σχεδίου από την ΕΔΑ, όσο η αξιοποίηση των διεκδικητικών αγώνων και της διαμαρτυρίας για την ενίσχυση των ομάδων και την επέκταση της επιρροής των «επαναστατικών θέσεων» που η κάθε οργάνωση πρέσβευε στο «κίνημα».
