Στα δεκάδες αφιερώματα που γίνονται φέτος για τα εκατό χρόνια από τη δημιουργία της σχολής του Μπάουχαους, αρκετοί ξεχνούν μια από τις μεγαλύτερες μάχες που έδωσε το καλλιτεχνικό κίνημα: την προσπάθεια να αλλάξει τη γραμματοσειρά που χρησιμοποιούσε η ναζιστική Γερμανία.
«Σε εκατό χρόνια η Ευρώπη θα μιλάει τη γλώσσα μας… αρκεί να αντικαταστήσουμε τη γραμματοσειρά Gothic με αυτήν που αποκαλούμε Latin»
Αδόλφος Χίτλερ
Όταν ο Γουτεμβέργιος ανακάλυψε την τυπογραφία δεν είχε ιδιαίτερες επιλογές για τη γραμματοσειρά που θα χρησιμοποιούσε. H λεγόμενη Blackletter (γνωστή και σαν Gothic script ή Textura) είχε κυριαρχήσει ήδη από τον 12ο αιώνα αντικαθιστώντας την Carolingian minuscule, η οποία λόγω του καλλιγραφικού χαρακτήρα της ήταν πιο δύσκολο να αναπαραχθεί και έτσι καθυστερούσε την παραγωγή βιβλίων που ζητούσε η Δυτική Ευρώπη.
Στους αιώνες των εθνικισμών που ακολούθησαν, αρκετές γραμματοσειρές έγιναν συνώνυμο του εθνικού γοήτρου κάθε κράτους. Χαρακτηριστικό παράδειγμα η Johnston Sans, την οποία δημιούργησε ο Έντουαρντ Τζόνστον το 1913 για τις πινακίδες στο μετρό του Λονδίνου, αντιγράφοντας στοιχεία από τις γραμματοσειρές της Ρωμαϊκής Αυτοκρατορίας. Με νωπή τη μνήμη του Πρώτου Παγκοσμίου Πολέμου, από τον οποίο είχε μόλις επιστρέψει, ο Τζόνστον πίστευε ότι η χώρα του θα διατηρούσε τα χαρακτηριστικά μιας κραταιάς αυτοκρατορίας – ένα όνειρο που άρχισε να βάζει νερά στον Δεύτερο Παγκόσμιο Πόλεμο και βυθίστηκε οριστικά με την Κρίση του Σουέζ το 1956. Η Βρετανική Αυτοκρατορία είχε την τύχη της Ρωμαϊκής και η γραμματοσειρά του Τζόνστον θα είναι για πάντα εκεί για να μας το θυμίζει.
Στην ηπειρωτική Ευρώπη η ναζιστική Γερμανία τύπωνε το μίσος της (και μαζί την πρώτη έκδοση του βιβλίου «Ο αγών μου», του Χίτλερ) με την περίφημη γραμματοσειρά Fraktur, μια μορφή της Blackletter που επικράτησε στις γερμανόφωνες περιοχές της Ευρώπης από τον 16ο αιώνα. Από το 1919, όμως, η σχολή του Μπάουχαους είχε αρχίσει να αμφισβητεί το απόλυτο σύμβολο της γερμανικής εθνικής ταυτότητας παρουσιάζοντας νέες γραμματοσειρές τύπου sans serif (χωρίς δηλαδή τις διακοσμητικές ακρεμόνες ή πατούρες). Η ομώνυμη γραμματοσειρά Bauhaus, την οποία δημιούργησε o γραφίστας Χέρμπερτ Μπάγερ, συνόψιζε το πνεύμα της σχολής – μια προσπάθεια συνένωσης των καλλιτεχνών και των εργατών που θα διέκοπτε τον διαχωρισμό μεταξύ καλών και εφαρμοσμένων τεχνών. Η τεχνολογία στην υπηρεσία της τέχνης και η τέχνη στην υπηρεσία των ανθρώπων.
Όσοι τόλμησαν όμως να ακολουθήσουν τον δρόμο του Μπάουχαους στα χρόνια του Χίτλερ και να φέρουν τον μοντερνισμό στην τυπογραφία βρέθηκαν αντιμέτωποι με το τέρας του ναζισμού. Ο Πολ Ρένερ που δημιούργησε τη θρυλική γραμματοσειρά Futura φυλακίστηκε μαζί με τη γυναίκα του σε στρατόπεδο συγκέντρωσης, πριν του επιτραπεί να εγκαταλείψει τη χώρα για την Ελβετία. Παρόμοια τύχη είχε και ο στενός του φίλος Γιαν Τσίκχολντ, ένας από τους σημαντικότερους τυπογράφους του 20ού αιώνα.
Η σχολή του Μπάουχαους θα διαλυθεί τελικά τo 1933 υπό τους συνεχείς ναζιστικούς διωγμούς. Οι γραμματοσειρές που εμπνεύστηκε, όμως, θα πάρουν τελικά την εκδίκησή τους απέναντι στη Fraktur η χρήση της οποίας απαγορεύεται το 1941. Αν και την εντολή έδωσε ο στενός συνεργάτης του Χίτλερ Μάρτιν Μπόρμαν, λέγεται ότι η απόφαση ανήκει στον Γκέμπελς, που αναζητούσε μια λιγότερο καλλιγραφική γραμματοσειρά την οποία θα μπορούσαν να διαχειριστούν τα τυπογραφεία στην κατεχόμενη Ευρώπη. Μια οικονομική απόφαση, δηλαδή, που εξυπηρετούσε τα επεκτατικά σχέδια του γερμανικού κεφαλαίου παρουσιάστηκε σαν εθνική επιταγή και αμέσως η Fraktur πήρε τον τίτλο της «γραμματοσειράς των Εβραίων».
Η ναζιστική Γερμανία ίσως να ήταν η μόνη χώρα όπου το κράτος απαγόρευε γραμματοσειρές και φυλάκιζε τους δημιουργούς τους, αλλά η πολιτική, οικονομική και κοινωνική σημασία των γραμματοσειρών δεν τερματίστηκε με τον Δεύτερο Παγκόσμιο Πόλεμο. Τη μεταπολεμική ανάπτυξη στη Δύση θα συνοδεύσει η Helvetica, η οποία παρουσίαζε τα χαρακτηριστικά «ουδετερότητας» της χώρας από την οποία προήλθε – της Ελβετίας. Πολύ σύντομα όμως η Helvetica θα χαρακτηριστεί από ορισμένους «γραμματοσειρά του καπιταλισμού» λόγω των χιλιάδων εταιρειών που τη χρησιμοποιούσαν στα διαφημιστικά τους μηνύματα.
Όταν όμως η αρχιτεκτονική του παγκόσμιου καπιταλιστικού συστήματος θα κλονιστεί, με την κατάρρευση των συμφωνιών του Μπρέτον Γουντς και την κρίση της δεκαετίας του ’70, νέες γραμματοσειρές θα έρθουν να εκφράσουν τη νέα εποχή. O Βρετανός γραφίστας και τυπογράφος Νέβιλ Μπρόντι παρουσιάζει μεταξύ άλλων την Industria και την Arcadia που αφουγκράζονται το πανκ πνεύμα της Αγγλίας και βγάζουν τη γλώσσα στο συντηρητισμό της Μάργκαρετ Θάτσερ.
Η μάχη όμως δεν δινόταν πλέον με τους όρους της ναζιστικής Γερμανίας. Οι μεγαλύτεροι εχθροί κάθε «ριζοσπαστικής» γραμματοσειράς δεν ήταν οι λογοκριτές κάποιου υπουργείου Προπαγάνδας αλλά οι εταιρείες που τις ενσωμάτωναν στις διαφημιστικές τους εκστρατείες μετατρέποντάς τες σε ακόμη ένα προϊόν.
Δείτε:
Helvetica (2007)
Ο Γκάρι Χάστγουιτ παρουσιάζει την πολιτική και οικονομική ιστορία της γραμματοσειράς Helvetica και μέσα από αυτήν εξηγεί τη σύγκρουση του μοντερνισμού με το μεταμοντέρνο.
Διαβάστε:
The Politics of Typography
Άρθρο του τυπογράφου Nathan Francis για τις πολιτικές προεκτάσεις των διασημότερων γραμματοσειρών.
