Δήμητρα Μαρέτα
Μεταδιδακτορική ερευνήτρια, Τμήμα Πολιτικών Επιστημών
Αριστοτέλειο Πανεπιστήμιο Θεσσαλονίκης
Ο πρωθυπουργός έχει μέχρι τη στιγμή που γράφονται αυτές οι γραμμές προβεί σε τρία διαγγέλματα σε σχέση με τον κορονοϊό SARS-CoV-2: στις 11/3, στις 17/3 και το τελευταίο στις 22/3 κατά το οποίο ανήγγειλε και την απαγόρευση κυκλοφορίας. Στο πρώτο διάγγελμα αναφέρθηκε στην «υγειονομική απειλή του κορονοϊού» και σε μια «πρωτοφανή κρίση δημόσιας υγείας»· στο διάγγελμα της 17ης Μαρτίου έκανε την περίφημη δήλωση ότι «είμαστε σε πόλεμο»· στο τρίτο και τελευταίο μέχρι τη στιγμή που γράφονται αυτές οι γραμμές, ωστόσο, διάγγελμα της 22ας Μαρτίου προέβη σε μία ασυνήθιστη και μη αναμενόμενη αναφορά: «[κ]αθώς, λοιπόν, στη μάχη έρχονται δύσκολες στιγμές, πρέπει να κλείσει κάθε κερκόπορτα στο κακό». Πώς αιτιολογείται η χρήση μίας θεολογικής έννοιας στον λόγο ενός, κατά τα λεγόμενά του, φιλελεύθερου πολιτικού για μία κρίση δημόσιας υγείας το 2020;
Η έννοια του κακού προέρχεται από τη θεολογία και χρησιμοποιείται κατ’ εξοχήν σε αντιδιαστολή με την έννοια του καλού, δηλαδή τον Θεό. Στην πολιτική η έννοια του κακού εισήχθη δυναμικά μετά τη Γαλλική Επανάσταση του 1789 και χρησιμοποιήθηκε από τους σημαντικότερους στοχαστές της αντεπανάστασης εναντίον της. Πρωτοπόρος σε αυτό υπήρξε ο Edmund Burke, ο οποίος στους Στοχασμούς για την Επανάσταση στη Γαλλία αναφέρθηκε στη διαβολική φύση της επανάστασης, η οποία ανατρέπει τη φυσική τάξη των πραγμάτων έτσι όπως την έχει ορίσει ο Θεός και την έχει παραδώσει στους ανθρώπους προκειμένου να τη συντηρούν και να την αναπαράγουν αιώνια· αυτή την τάξη απειλεί η Συντακτική Συνέλευση με τη σατανική της εξουσία.¹
Η έννοια του κακού χρησιμοποιείται πάλι από δύο Γάλλους στοχαστές της αντεπαναστατικής φιλοσοφίας, τους Joseph de Maiste και Louis de Bonald. Ο Maiste βλέπει στη Γαλλική επανάσταση ένα σατανικό έργο για το οποίο «χρειάστηκε να χρησιμοποιηθούν τόσο διεφθαρμένοι άνθρωποι, που ίσως ποτέ πριν να μην συνήργησαν τόσα πάθη για να επιχειρήσουν ένα οποιοδήποτε κακό».2 Στη Γαλλική Επανάσταση υλοποιείται και εφαρμόζεται κάθε κακό και κάθε ανηθικότητα και έτσι, κάθε καταστολή, όσο ακραία κι αν είναι, από την πλευρά της εξουσίας νομιμοποιείται, εφ’ όσον το κράτος πρέπει να πολεμήσει το κακό που αμφισβητεί το σχέδιο της Θείας Πρόνοιας και θέλει να φέρει την αταξία. Η αποκατάσταση της τάξης επιβεβαιώνει την έσχατη εξουσία του κράτους επί της ζωής και του θανάτου των υπηκόων του και στον Maiste αποτυπώνεται στην ανατριχιαστική περιγραφή του ρόλου του δημίου στη διατήρηση της τάξης στην κοινωνία.3
Ο πόλεμος που διεξάγεται στη Γαλλία, μας λέει με τη σειρά του ο Bonald αναφερόμενος στη Γαλλική Επανάσταση και ό,τι ακολούθησε, «έχει αποκαλύψει στην Ευρώπη την ένταση και τη βαρβαρότητα του κακού»4 και το κακό στον Bonald είναι το αίτημα για ελευθερία και ισότητα. Το αίτημα αυτό ανατρέπει τη φυσική τάξη των πραγμάτων, αποκεφαλίζει βασιλείς, ακυρώνει τη θρησκεία, καταστρέφει τις κοινωνικές διακρίσεις. Το κακό αυτό ενσαρκώνεται στην επανάσταση, στον Διαφωτισμό και στους στοχαστές του, στη φιλοσοφία, στην αμφισβήτηση της θρησκείας και στην αντικατάστασή της από τον λόγο.
Η μάχη του κακού εναντίον του καλού βρίσκει μία εξαιρετική έκφραση σε έναν παντελώς άγνωστο στην Ελλάδα στοχαστή της καθολικής πολιτικής θεολογίας, τον Ισπανό Juan Donoso Cortés. Ο Cortés, ζώντας στα μέσα του 19ου αιώνα, έχει δει τις διαδοχικές εξεγέρσεις στην Ισπανία έπειτα από την εισβολή του Ναπολέοντα, τις επαναστάσεις της δεκαετίας του 1830 στη Γαλλία και τις επαναστάσεις του 1848. Γνωρίζει, επίσης, όχι μόνο τις θεωρίες του Διαφωτισμού και των κοινωνικών συμβολαίων αλλά, επιπλέον, τον φιλελευθερισμό, τις διάφορες σοσιαλιστικές, ακόμα και τις αναρχικές θεωρίες – είναι συχνές, για παράδειγμα, οι αναφορές του στον Proudhon. Ζώντας τις επαναστάσεις του 1848, ο Donoso Cortés ανακηρύσσει την επανάσταση ως το απόλυτο κακό και ως αποτέλεσμα της ύπαρξης του κακού στον κόσμο, το οποίο με τη σειρά του προκύπτει από τη δυνατότητα επιλογής και τη λανθασμένη χρήση της ελευθερίας από τον άνθρωπο, ο οποίος έχει τη δυνατότητα να επιλέγει αρκεί να επιλέγει το καλό, δηλαδή την υλοποίηση της θεϊκής βούλησης. Το καλό ταυτίζεται με την τάξη και, συνεπώς, το κακό με την αταξία, τη διατάραξη της θεϊκής τάξης, την αθεΐα, τον ορθολογισμό, τον σοσιαλισμό και τον φιλελευθερισμό, τη ρήξη του ανθρώπου με τον Θεό: η επανάσταση είναι η πληρέστερη έκφραση της άρνησης της σχέσης του ανθρώπου με τον Θεό και της τάξης που απορρέει από αυτή τη σχέση.5
Αυτό το κακό, με την αταξία και την ολική ρήξη του ανθρώπου στη σχέση με τον Θεό, επιτρέπει και επιβάλλει τη χρήση κάθε δυνατού και διαθέσιμου στην εξουσία μέσου προκειμένου να παταχθεί. Ο Donoso Cortés υπερασπίζεται δημόσια – και συγκεκριμένα μέσα στο ισπανικό κοινοβούλιο – τη δικτατορία, την αναστολή συνταγματικών προβλέψεων και δημοκρατικών εγγυήσεων, διότι αυτό που προέχει είναι να σωθεί η κοινωνία και κάθε μέσο είναι ευπρόσδεκτο για αυτή τη σωτηρία, ακόμα κι αν στρέφεται εναντίον της κοινωνίας. Το σημαντικό είναι να συγκεντρωθούν όλες οι εξουσίες σε έναν κυρίαρχο, ο οποίος μπορεί να παραβιάζει τους νόμους χωρίς να διστάζει προκειμένου να κυβερνήσει, όπως παραβιάζει ο Θεός τους φυσικούς νόμους για να σώσει το σύμπαν.6 Πρόκειται για τη δημιουργία μίας παρακαταθήκης αυταρχικότητας η οποία θα αξιοποιηθεί τον επόμενο αιώνα και ιδιαίτερα από τον Carl Schmitt, ο οποίος τη χρησιμοποίησε για να διατυπώσει τη δική του θεωρία κυριαρχίας και δικτατορίας και να εναντιωθεί, μεταξύ άλλων, τόσο στο Σύνταγμα και τη Δημοκρατία της Βαϊμάρης όσο και στον φιλελευθερισμό.
Η χρήση της θεολογικής έννοιας του κακού στην πολιτική υποδηλώνει, κατ’ αρχάς, την έσχατη μάχη στην οποία όλα επιτρέπονται: η δράση του καλού δεν αναγνωρίζει όρια στον πόλεμο εναντίον του κακού. Και γι’ αυτό η κυβέρνηση κάθε μέρα σχεδόν μας υπενθυμίζει ότι όλα τα μέτρα είναι στο τραπέζι και θα λάβει όποια μέτρα επιβάλλεται να ληφθούν: η λήψη αυτών των μέτρων δεν είναι πολιτική επιλογή, είναι ανάγκη που προκύπτει από την ύπαρξη του κακού και ίσως γι’ αυτό τον λόγο να μην χρήζουν καμίας μορφής νομιμοποίησης. Η χρήση της έννοιας του κακού φέρει εντός της κάτι ακόμα σημαντικό: την επιστροφή στην πολιτική μη ορθολογικών και μεταφυσικών εννοιών, οι οποίες δεν είναι δυνατό να ελέγχονται με τη χρήση του ορθού λόγου και συνεπώς να κρίνονται. Σημαίνει ακόμα ότι ο ορθός λόγος δεν μπορεί να εξηγήσει τις αιτίες των φαινομένων και άρα δεν είναι δυνατό να αλλάξουμε τις κοινωνικές, οικονομικές, πολιτικές συνθήκες που τα γεννούν.
Γι’ αυτούς τους λόγους, η έννοια του κακού χρησιμοποιήθηκε από τους πλέον συντηρητικούς κύκλους στην Ευρώπη εναντίον των επαναστάσεων του 18ου-19ου αιώνα και εναντίον του φιλελευθερισμού. Και γι’ αυτό η χρήση της από τον Κυριάκο Μητσοτάκη δεν κάνει τίποτα περισσότερο από το να επιβεβαιώνει τη ρήξη του με τον φιλελευθερισμό, έτσι όπως αυτή έχει ήδη αποτυπωθεί σε κεντρικές αποφάσεις της κυβέρνησής του: από την κατάργηση του πανεπιστημιακού ασύλου και τη ρητορική που τη συνόδευε, μέχρι τα κλειστά κέντρα κράτησης μεταναστών και προσφύγων· από την αυστηροποίηση του νομικού πλαισίου απόδοσης ασύλου, όταν η δυνατότητα αίτησης δεν καταργείται πλήρως, μέχρι την απροθυμία και την άρνησή του να αναστείλει τη λειτουργία των εκκλησιών για λόγους δημόσιας υγείας, ενώ την ίδια στιγμή δεν δίστασε καθόλου να αναστείλει το ύψιστο αγαθό μίας συντεταγμένης πολιτείας, την ελευθερία των πολιτών και μία σειρά ατομικών και συλλογικών ελευθεριών: γιατί φέρουμε, σύμφωνα με τον Πρωθυπουργό, όλοι τον ιό – όπως ακριβώς φέρουμε το κακό εξαιτίας του προπατορικού αμαρτήματος.
1 Edmund Burke, Reflections on the Revolution in France, Λονδίνο: Penguin, 2004, σελ. 161.
2 Joseph de Maiste, Κατά της Γαλλικής Επαναστάσεως, μτφ. Τάκης Αθανασόπουλος, Αθήνα: Καστανιώτης, 1999, σελ. 340.
3 Joseph de Maiste, «Les Soirées de Saint-Pétesbourg» στο Oeuvres Complétes, τόμ. III-IV, Γενεύη: Slatkine, 1979, σελ. 247-250.
4 Louis gambriel Ambroise de Bonald, Théorie du Pouvoir Politique et Religieux suivi de: Thérie de l´Education Sociale, Παρίσι: Union Generale d´Editions, 1966, σελ. 118.
5 Juan Donoso Cortés, «Ensayo sobre el Catolicismo, el Liberalismo y el Socialismo» στο Obras Completas, τομ. 2, La Editorial Católica, 1946.
6 Juan Donoso Cortés, «Discurso sobre la Dictatura, ό.π., σελ. 188-191.
