Άρης Χατζηστεφάνου | Η Εφημερίδα των Συντακτών 01/06/2024
Εβδομήντα χρόνια συμπληρώθηκαν στις 25 Μαΐου από τη στιγμή που μια νάρκη έβαλε τέλος στη ζωή και στο έργο ίσως του σημαντικότερου φωτορεπόρτερ της Ιστορίας. Δεκάδες κείμενα εκθείασαν τις ηρωικές αποστολές του και ειδικότερα τον τρόπο με τον οποίο απαθανάτισε τον Ισπανικό Εμφύλιο. Λιγότεροι σχολίασαν ότι υπήρξε ο μόνος φωτογράφος που πήγε στο Ισραήλ και δεν φωτογράφισε σχεδόν ούτε έναν Παλαιστίνιο.
O Χέμινγουεϊ και ο Ρόμπερτ Κάπα, έγραφε προ ημερών ο Ισπανός καθηγητής Μέσων Ενημέρωσης Μιγκέλ Άνχελ ντε Σαντιάγκο Ματέος, καθόρισαν σε σημαντικό βαθμό το πώς αντιλαμβανόμαστε ακόμη και σήμερα τον Ισπανικό Εμφύλιο.
Ο πρώτος το έκανε με τις 30 ανταποκρίσεις του σε αμερικανικά μέσα ενημέρωσης (και μια πιο προσωπική στη σοβιετική «Πράβντα») — κυρίως όμως με το έργο του «Για ποιον χτυπά η καμπάνα». Ο δεύτερος το πέτυχε με τις δεκάδες φωτογραφίες του από το μέτωπο — κυρίως όμως με τη θρυλική εικόνα του στρατιώτη του Δημοκρατικού Στρατού που πέφτει νεκρός από τις σφαίρες των φαλαγγιτών του Φράνκο.
Αν συνδέει κάτι τις ιστορίες των δύο πολεμικών ανταποκριτών, πέρα από την προσωπική τους φιλία, είναι ότι δεν θα κρύψουν ποτέ την αφοσίωσή τους στις δημοκρατικές δυνάμεις και την απέχθειά τους για τους φασίστες. Για να χρησιμοποιήσουμε μια φράση που θα διατύπωνε δεκαετίες αργότερα ένα άλλο ιερό τέρας του πολεμικού ρεπορτάζ, o Ρόμπερτ Φισκ, είναι και οι δύο «αμερόληπτοι και αντικειμενικοί… στο πλευρό όσων υποφέρουν».
Ο Χέμινγουεϊ θα μείνει πιστός σε αυτή την αρχή μέχρι το τέλος της ζωής του ενώ και ο Κάπα θα δώσει ανάλογα δείγματα γραφής τόσο στην κάλυψη της ιαπωνικής εισβολής στην Κίνα όσο και στον Β’ Παγκόσμιο Πόλεμο. Όταν όμως θα ταξιδέψει στη Μέση Ανατολή για να καλύψει τη δημιουργία του ισραηλινού κράτους και τις πρώτες αραβοϊσραηλινές συγκρούσεις δεν θα στρέψει σχεδόν ποτέ τον φακό του σε όσους πραγματικά υπέφεραν: τους Παλαιστίνιους. Για την ακρίβεια από τις 303 φωτογραφίες που θα παρουσιάσει σε τρία ταξίδια είναι ζήτημα αν υπάρχει ένας Παλαιστίνιος σε ένα καρέ.
Όπως θα εξηγήσει σε μια εξαιρετική μελέτη ο Γιόργκεν Γιενσεχάουγκεν από το Ινστιτούτο Ερευνών για την Ειρήνη του Όσλο, «Ο Κάπα καλύπτει τις εξελίξεις με έναν ιδεολογικό φακό που παρουσίαζε το Ισραήλ σαν ένα ηρωικό έθνος επιζησάντων του Ολοκαυτώματος και νικητών του πολέμου ενώ οι Παλαιστίνιοι και ο διωγμός τους (Νάκμπα) αποκρύπτονται επιμελώς».
Όταν ο διασημότερος φωτογράφος του κόσμου φτάνει στο Ισραήλ, τον Μάιο του 1948, η εθνοκάθαρση έχει ήδη απομακρύνει 300.000 Παλαιστίνιους από τους περίπου 750.000 που θα αναγκαστούν να εγκαταλείψουν τις εστίες τους τον επόμενο χρόνο. Οι φωτογραφίες του Κάπα όμως, αποκλείοντας κυριολεκτικά από το κάδρο τους Παλαιστίνιους, απλώς αναπαράγουν τον μύθο που θέλει τους κατοίκους του Ισραήλ να δημιουργούν μια όαση στο κέντρο μιας ακατοίκητης ερήμου. Το πρόβλημα δηλαδή δεν εντοπίζεται σε αυτά που αποτυπώνει με τη μηχανή του, τα οποία είναι άρτια από κάθε άποψη, αλλά σε αυτά που αποφασίζει να παραλείψει.
Είναι χαρακτηριστικό ότι τα θέματα που πραγματεύεται στις εικόνες του είναι σχεδόν πανομοιότυπα με αυτά που καταγράφουν την ίδια περίοδο και οι επίσημοι φωτογράφοι του ισραηλινού κράτους (οι τελευταίοι χωρίς φυσικά τη δική του φωτογραφική ιδιοφυΐα). Αντίθετα ο Κάπα είναι ανεξάρτητος φωτορεπόρτερ, ο οποίος μάλιστα βρίσκεται στην περιοχή με δικά του έξοδα αφού κανένα μέσο δεν έχει δεχτεί να πληρώσει την αποστολή του – γεγονός που του προσφέρει απόλυτη ελευθερία.
Με αυτόν τον τρόπο όμως ο Κάπα αποκρύπτει τα αποικιοκρατικά χαρακτηριστικά που βρίσκονται στον πυρήνα της δημιουργίας του κράτους του Ισραήλ. Ένας δηλαδή από τους σημαντικότερους φωτογράφους του περασμένου αιώνα παρέλειψε να μας ενημερώσει για ένα από τα σημαντικότερα γεγονότα της εποχής του, το οποίο εκτυλισσόταν με απίστευτη αγριότητα μπροστά στα μάτια του.
Προφανώς η κριτική που οφείλουμε να ασκήσουμε σήμερα στο έργο του θα είναι άδικη αν δεν τοποθετηθεί στο ιστορικό της πλαίσιο και αν δεν λάβει υπόψη τα προσωπικά του βιώματα. Ως σοσιαλιστής, αντιφασίστας που είχε βασανιστεί στην πατρίδα του, την Ουγγαρία, και έχει αναγκαστεί να εγκαταλείψει τη Γερμανία του Χίτλερ, ο Κάπα θα περιπλανηθεί για χρόνια στην Ευρώπη με το περίφημο διαβατήριο Νάνσεν, τα έγγραφα που εξέδιδε για τους πρόσφυγες η Κοινωνία των Εθνών. Με νωπά τα βιώματα του Ολοκαυτώματος, όπου θα χάσει πολλά μέλη της οικογένειάς του, φτάνει να δει τη δημιουργία του κράτους του Ισραήλ σαν έναν «σοσιαλιστικό παράδεισο» στον οποίο προς στιγμήν σκέφτεται να μετακομίσει και ο ίδιος. Τυφλωμένος όμως από την προσωπική του οδύσσεια αλλά και τις δικές του ελπίδες δεν συνειδητοποιεί ότι τη στιγμή που η Ευρώπη απελευθερώνει σταδιακά τις αποικίες της αυτός στηρίζει τη δημιουργία ενός νέου αποικιοκρατικού καθεστώτος στη Μέση Ανατολή.
Θα είχε αλλάξει στάση αν ζούσε μερικά χρόνια περισσότερο για να γνωρίσει, όπως και ο Αϊνστάιν, τα εθνικιστικά και τρομοκρατικά χαρακτηριστικά του σιωνισμού; Οι φανατικοί οπαδοί του μπορούμε να το πιστεύουμε αλλά όχι να το αποδείξουμε. Γιατί η Ιστορία δεν γράφεται με υποθέσεις.
Το βέβαιο είναι ότι αν είναι άδικο να κρίνουμε τον Κάπα με τις σημερινές ιστορικές γνώσεις, τότε είναι έγκλημα να αναζητούμε την Ιστορία του Ισραήλ και της Παλαιστίνης μέσα από τις φωτογραφίες που έβγαλε στην περιοχή.
