Οι γενικευμένες αντιδράσεις στο Ιράν, με αφορμή τον θάνατο της 22χρονης Μαχσά Αμινί ενώ αυτή βρισκόταν υπό σύλληψη από την αποκαλούμενη «αστυνομία ηθών», φανερώνουν μια πολυεπίπεδη κρίση στα σπλάχνα της Ισλαμικής θεοκρατίας.
Σύμφωνα με την επίσημη κρατική αφήγηση, η Αμινί έπεσε σε κώμα την προηγούμενη εβδομάδα ενώ βρισκόταν σε τμήμα της Γαστ-ε-Ερσάντ (κυριολεκτικά: περιπολία καθοδήγησης), του αστυνομικού σώματος που είναι υπεύθυνο για την τήρηση της «ευπρέπειας» σε δημόσια θέα σύμφωνα με τον Ισλαμικό Νόμο. Οι αρχές επικαλέστηκαν «καρδιακή προσβολή» της νεαρής γυναίκας, όμως αφενός οι αιτιάσεις του πατέρα της πως δεν αντιμετώπιζε προβλήματα υγείας κι αφετέρου μαρτυρίες αυτοπτών και εικόνες με μώλωπες στα πόδια της συντείνουν στη θεωρία πως η Αμινί υπέστη ξυλοδαρμό από τη θρησκευτική αστυνομία. Μια ανεπιβεβαίωτη διαρροή ακτινογραφιών, που φέρεται να δείχνουν το κρανίο της Αμινί με εμφανή σημάδια καταγμάτων και αιμορραγίας, ενισχύουν την εκδοχή του ξυλοδαρμού.
Η 22χρονη συνελήφθη στις 13 Σεπτεμβρίου καθώς επισκεπτόταν την Τεχεράνη με τον αδερφό της. Καταγόταν από την επαρχία του ιρανικού Κουρδιστάν, στα δυτικά της χώρας, όπου η πλειοψηφία των Κούρδων κατοίκων δεν ανήκουν στον Σιιτικό κλάδο του Ισλάμ, τον οποίο ακολουθεί η Ιρανική άρχουσα τάξη. Οι περισσότεροι Κούρδοι είναι είτε Σουνίτες, είτε Σούφι, είτε κοσμικοί και συγκρούονται τακτικά με τις επιβολές του Ισλαμικού νόμου της θεοκρατίας, τις οποίες θεωρούν ξένες με τη δική τους κουλτούρα.
Έτσι, η κατά τα φαινόμενα δολοφονία της Αμινί, τη μετέτρεψε πέρα από ένα φεμινιστικό σύμβολο και σε ένα σύμβολο των καταπιεσμένων μειονοτήτων και των αιτημάτων τους για μεγαλύτερη ανεξαρτησία από την κεντρική κυβέρνηση. Παράλληλα, η ηλικία της την έκανε και ένα σύμβολο γενικότερα για την ιρανική νεολαία, που αντιδρά στον περιορισμό των ατομικών ελευθεριών από το κράτος.
Οι διαμαρτυρίες για τη δολοφονία της, που σε ορισμένες περιπτώσεις έχουν λάβει τον χαρακτήρα της εξέγερσης, ξεκίνησαν από τις πόλεις του ιρανικού Κουρδιστάν όμως επεκτάθηκαν γρήγορα σε μεγάλα αστικά κέντρα, με επίκεντρο τα πανεπιστήμια στην Τεχεράνη, το Καράτζ, το Ισφαχάν, τη Γιαζντ και την Ταμπρίζ. Κυριαρχεί το κουρδικό σύνθημα «Τζιν-Τζιγιάν-Αζαντί» («Γυναίκες-Ζωή-Ελευθερία») και το «θάνατος στον δικτάτορα», αναφερόμενο στον Υπέρτατο Ηγέτη Αλί Χαμενέι.
Η αντίδραση του καθεστώτος έχει υπάρξει αναμενόμενα βίαιη, με άγνωστο αριθμό νεκρών μέχρι στιγμής. Οι αρχές επιβεβαιώνουν τον θάνατο μονάχα τριών ανθρώπων, όμως η οργάνωση ανθρωπίνων δικαιωμάτων Hengaw, που δραστηριοποιείται κυρίως στο ιρανικό Κουρδιστάν, κατέγραψε πέντε νεκρούς από τις αρχές ασφαλείας μονάχα τη Δευτέρα 19 Σεπτεμβρίου, και άλλους δύο την Τρίτη 20 Σεπτεμβρίου.
Βίντεο που κάνουν τον γύρο του διαδικτύου δείχνουν γυναίκες να καίνε τα καλύμματα κεφαλής τους χορεύοντας και να κόβουν τα μαλλιά τους σε κοινή θέα, ως διαμαρτυρία ενάντια στο καθεστώς, ενώ άλλα στιγμιότυπα δείχνουν πλήθος Ιρανών να υπερασπίζεται γυναίκες από τη βία μελών της «αστυνομίας ηθών», όπως και συγκρούσεις μεταξύ διαδηλωτών και μονάδων της αστυνομίας. Στο Twitter, οι αναφορές με το χάσταγκ #MahsaAmini έχουν ξεπεράσει τα 5 εκατομμύρια.
Το Ιρανικό καθεστώς κάνει λόγο για «υποκινούμενες» διαδηλώσεις από αόριστους «ξένους πράκτορες», όμως ειρωνικά το μη οργανωμένο νεολαιίστικο κίνημα πηγάζει από τα πανεπιστήμια, από όπου ξεκίνησε και η «Ισλαμική Επανάσταση» που έφερε στην εξουσία τη θεοκρατία του Χομεϊνί. Τα πανεπιστήμια στο Ιράν έχουν πλέον εδώ και μία δεκαετία πλειοψηφικά γυναίκες σπουδάστριες, και είναι παραδοσιακά πηγή πολιτικής αναταραχής που ξεσπά περίπου ανά δεκαετία — στα τέλη του προηγούμενου αιώνα, το 2009 και τώρα το 2022.
Είναι αδύνατον να προβλεφθεί το τι θα μπορέσουν να επιτύχουν οι διαμαρτυρίες με αφορμή τη δολοφονία της Αμινί. Προς το παρόν τουλάχιστον, λείπουν οι ισχυρές συμμαχίες του κινήματος διαμαρτυρίας με ταξικές και πολιτικές δυνάμεις στο Ιράν. Όμως το καθεστώς έδειξε τις τελευταίες ημέρες κάποια σημάδια υποχώρησης, με τον εκπρόσωπο του Ανώτατου Ηγέτη Αμπντολρεζά Πουρζαχαμπί να επισκέπτεται τη Δευτέρα το σπίτι της 22χρονης στην πόλη Σακέζ και να μεταφέρει τα συλλυπητήρια του Χαμενέι. Επίσης, ο διοικητής της αστυνομίας ηθών της Τεχεράνης Αχμάντ Μιρζαεΐ, απαλλάχθηκε από τα καθήκοντά του, σε μία σπάνια κίνηση υποχώρησης του καθεστώτος που όμως σίγουρα δεν είναι αρκετή για να κατευνάσει τις αντιδράσεις. Παράλληλα, πιο προοδευτικοί θρησκευτικοί ηγέτες στο Ιράν, όπως ο Αγιατολάχ Μπαγιάτ Σαντζανί και ο Αγιατολάχ Μοχακέκ Νταμάντ, εκφράστηκαν υπέρ της κατάργησης της αστυνομίας ηθών, την οποία ο μεν αποκάλεσε «όχι μόνο παράνομη και αντι-Ισλαμική, αλλά και παράλογη», ενώ ο δε εξέφρασε τη γνώμη πως στον Ισλαμικό νόμο «η δύναμη ηθών έχει ως λειτουργία την επιτήρηση των πράξεων των κυβερνώντων, όχι την καταστολή των ελευθεριών των πολιτών».
Η υποχρεωτική κάλυψη του κεφαλιού στις γυναίκες του Ιράν, είναι ένα ζήτημα που προκαλεί τακτικά αντιδράσεις στη χώρα, καθώς το θεοκρατικό καθεστώς δεν έχει καταφέρει ποτέ να την επιβάλει πλήρως, παρά τις συχνές εξάρσεις βίας της αστυνομίας ηθών κατά γυναικών. Ο κανόνας, που πιθανολογείται ότι εισήχθη στο μεσαιωνικό Ισλάμ από έθιμα ανώτερων τάξεων του Βυζαντίου και της αυτοκρατορίας των Σασσανιδών (της τελευταίας προϊσλαμικής ιρανικής αυτοκρατορίας), έφτασε στο πέρασμα των αιώνων να εφαρμόζεται κυρίως από τους πληθυσμούς της υπαίθρου.
Έτσι, η επιβολή της κάλυψης κεφαλής στις γυναίκες στο Ιράν με την άνοδο της Ισλαμικής θεοκρατίας το 1979, έγινε αντιληπτή και ως μία «εκδίκηση» των πληθυσμών της υπαίθρου απέναντι στους πληθυσμούς των αστικών κέντρων. Όμως οι γυναίκες των μεσαίων και ανώτερων τάξεων στο Ιράν, που τη δεκαετία του 1970 δεν κάλυπταν τα κεφάλια τους, έβρισκαν μετά την Ισλαμική Επανάσταση τρόπους να αντιδρούν ή να παρακάμπτουν την επιβολή, υιοθετώντας έντονα πολύχρωμα υφάσματα και καλύπτοντας με αυτά λιγότερο μέρος του κεφαλιού τους. Εσχάτως, το φεμινιστικό κίνημα στο Ιράν διεκδικεί μεγαλύτερη ελευθερία, με γυναίκες να κυκλοφορούν φορώντας απαγορευμένα «Δυτικά» ρούχα, όπως στενά τζιν, και με τα μαλλιά τους ακάλυπτα.
