Του Ανδρέα Κοσιάρη
Πρώτη δημοσίευση: alternactive.gr
“Oh Henrietta! We can live on forever”, είναι το επαναλαμβανόμενο mantra του τραγουδιού των Yeasayer από το Brooklyn της Νέας Υόρκης. Ποια είναι η Εριέττα; Και γιατί έχει τη δυνατότητα να ζήσει για πάντα;
Η απάντηση κρύβεται σε μια αληθινή ιστορία, 70 και πλέον χρόνια στο παρελθόν, μια ιστορία σκοτεινή και καταθλιπτική, μα συνάμα ελπιδοφόρα. Την ιστορία της αφρο-Αμερικανίδας Henrietta Lacks που πέθανε το 1951, αλλά ένα κομμάτι της έζησε για πάντα κι έσωσε τις ζωές άγνωστου αριθμού ανθρώπων.
Ο άνθρωπος Henrietta Lacks
Γεννημένη Henrietta Pleasant το 1920, φτωχή αφρο-Αμερικανή καπνοκαλλιεργήτρια από την πολιτεία της Βιρτζίνια και μητέρα 5 παιδιών, διαγνώστηκε με καρκίνο του τραχήλου της μήτρας λίγους μήνες αφότου έδωσε ζωή στο πέμπτο της παιδί, τον Φεβρουάριο του 1951. Το νοσοκομείο Johns Hopkins, όπου νοσηλεύτηκε, ήταν το μοναδικό νοσοκομείο της περιοχής της Βαλτιμόρης που δεχόταν έγχρωμους ασθενείς.
Παρά το γεγονός ότι της εφαρμόστηκε η συνήθης για την εποχή θεραπεία (ολιγοήμερη τοποθέτηση ραδιενεργών ράβδων ραδίου πέριξ του καρκινώματος), η Henrietta επέστρεψε τον Αύγουστο του ίδιου έτους στο νοσοκομείο με έντονους πόνους, ζητώντας να νοσηλευτεί, όπερ και εγένετο. Ο θάνατός της ήρθε στις 4 Οκτωβρίου του 1951, από ουραιμική δηλητηρίαση, σε ηλικία 31 ετών. Η μεταθανάτιος αυτοψία έδειξε πως ο καρκίνος είχε κάνει μετάσταση σε ολόκληρο το κορμί της.
Μέχρι εδώ, η ιστορία της Henrietta Lacks, είναι μια συνηθισμένη ιστορία αρρώστιας, πόνου και θανάτου. Δε διαφέρει από τις διαχρονικές ιστορίες εκατομμυρίων γυναικών. Η μοναδικότητά της έγκειται στο ότι ένα κομμάτι τής επέζησε του θανάτου της Henrietta, «αθανατοποιήθηκε» και υπάρχει μέχρι σήμερα.
Το κύτταρο HeLa
Κατά τη διάρκεια της θεραπείας της Henrietta Lacks, ένας από τους γιατρούς της αφαίρεσε από τον τράχηλό της δείγματα καρκινικών ιστών. Η Henrietta είχε δώσει έγγραφα την συγκατάθεσή της για την θεραπεία, αλλά δε ρωτήθηκε ποτέ, ούτε κι ενημερώθηκε για την αφαίρεση ιστών, κάτι που δεν ήταν καθόλου ασυνήθιστο. Ακόμα και σήμερα, το ζήτημα της αφαίρεσης ιστών και της μετέπειτα χρήσης τους στην έρευνα, δημιουργεί φλέγουσες συζητήσεις γύρω από την βιοηθική.
Οι ιστοί που αφαιρέθηκαν από την Henrietta δόθηκαν στον Δρ. George Otto Gey, που προσπαθούσε ανεπιτυχώς να καλλιεργήσει ανθρώπινα κύτταρα στο εργαστήριο. Σε πολύ αδρές γραμμές, το ανθρώπινο σώμα αντικαθιστά τα φθαρμένα κύτταρά του μέσω της κυτταρικής διαίρεσης (ή μίτωσης). Η διαδικασία αυτή όμως έχει ένα όριο, το οποίο είναι κατά μέσο όρο στις 52 διαιρέσεις. Σε κάθε διαίρεση του κυττάρου, ένα μέρος από το γενετικό υλικό στο τέλος των χρωμοσωμάτων αποκόπτεται. Το κομμάτι αυτό είναι μέρος του τελομερούς, μιας περιοχής του DNA, χωρίς μεγάλη πληροφοριακή αξία, που βρίσκεται σαν προστατευτικό «καπάκι» στο τέλος του χρωμοσώματος. Καθώς κομμάτια του τελομερούς αποκόπτονται σε κάθε διαίρεση, τελικά καταναλώνεται ολόκληρο και το κομμάτι του χρωμοσώματος που αποκόπτεται σε επόμενη διαίρεση περιέχει σημαντικές πληροφορίες, οπότε και το κύτταρο καθίσταται βιολογικά ανενεργό. Μετά από αυτό τα κύτταρα δεν μπορούν να διαιρεθούν και πεθαίνουν. Το γεγονός αυτό ονομάζεται Προγραμματισμένος Κυτταρικός Θάνατος (Programmed Cell Death – PCD).
Ο Δρ. Gey ανακάλυψε ότι τα κύτταρα από τους καρκινικούς ιστούς της Henrietta Lacks δεν υπάκουαν σε αυτό το όριο. Διατηρούνταν ζωντανά, αναπαράγονταν κι αναπτύσσονταν. Μέχρι τότε, όλες οι προσπάθειες διατήρησης ανθρώπινων κυττάρων στη ζωή εντός εργαστηρίου δεν διαρκούσαν περισσότερες από μερικές μέρες. Οι επιστήμονες ξόδευαν περισσότερο χρόνο στην προσπάθεια να κρατήσουν τα κύτταρα ζωντανά, παρά στην έρευνα επάνω τους. Ο Δρ. Gey κατόρθωσε να απομονώσει ένα κύτταρο από τους ιστούς της Henrietta, να το πολλαπλασιάσει και να ξεκινήσει την πρώτη κυριολεκτικά αθάνατη κυτταρική σειρά. Ονόμασε το κύτταρο HeLa από τα αρχικά του ονοματεπωνύμου της Henrietta Lacks και δώριζε ελεύθερα δείγματα της κυτταρικής σειράς, μαζί με τα εργαλεία και της μεθόδους που το εργαστήριό του είχε αναπτύξει, σε όποιον επιστήμονα τα ζητούσε.
Ως αποτέλεσμα τα κύτταρα HeLa έχουν χρησιμοποιηθεί σε δεκάδες χιλιάδες επιστημονικές έρευνες ανά τα χρόνια. Ήταν βασικό στοιχείο της ανάπτυξης του εμβολίου της πολυομυελίτιδας από τον Jonas Salk τη δεκαετία του ’50. Ήταν τα πρώτα ανθρώπινα κύτταρα που κλωνοποιήθηκαν επιτυχώς το 1955. Έχουν χρησιμοποιηθεί για την έρευνα σχετικά με τον καρκίνο, το AIDS και τη δημιουργία του εμβολίου για τον HPV, τον ιό των ανθρώπινων θηλωμάτων που μεταξύ άλλων προκαλεί τον καρκίνο του τραχήλου της μήτρας. Τα κύτταρα HeLa έχουν ταξιδέψει μέχρι το διάστημα και χάρη σε αυτά δημιουργήθηκε ο τομέας της Ιολογίας – της μελέτης των ιών – όταν οι επιστήμονες τα μόλυναν με κάθε λογής ιό για να παρατηρήσουν πώς τα επηρεάζει.
Σήμερα υπάρχουν περισσότερα από 60.000 επιστημονικά άρθρα που σχετίζονται με τη χρήση των κυττάρων HeLa και αποτελούν τμήμα τουλάχιστον 11.000 πατεντών, από φάρμακα μέχρι καλλυντικά. Οι επιστήμονες έχουν καλλιεργήσει περισσότερους από 20 τόνους κυττάρων HeLa.
Εμπορευματοποίηση των κυττάρων HeLa
Όπως η ίδια η Henrietta Lacks δεν είχε ιδέα για τη λήψη των ιστών της, έτσι και η οικογένειά της άργησε εξαιρετικά πολύ να μάθει για τη σημασία και τη χρήση των κυττάρων της.
Κάπου στις αρχές της δεκαετίας του ’70, ο σύζυγός της Day Lacks δέχτηκε ένα τηλεφώνημα από κάποιον στο νοσοκομείο Johns Hopkins. Οι ερευνητές ήθελαν δείγματα ιστών από τα παιδιά της Henrietta, για να χαρτογραφήσουν το γονιδίωμά της. Τα κύτταρα HeLa είχαν αποδειχτεί εκτός από εξαιρετικά ανθεκτικά και εξαιρετικά μεταφερόμενα, κάπως σαν «αγριόχορτα» των εργαστηρίων. Είχαν μολύνει καλλιέργειες άλλων κυττάρων και οι επιστήμονες έψαχναν τρόπο για να αναγνωρίσουν ποιες καλλιέργειες ήταν κυττάρων HeLa και ποιες όχι.
Όντας άνθρωπος απαίδευτος, ο Day Lacks κατάλαβε εντελώς λάθος αυτά που του ελέχθησαν στο τηλεφώνημα. Κατάλαβε ότι η γυναίκα του ήταν ζωντανή κάπου σε κάποιο εργαστήριο, οι γιατροί της έκαναν πειράματα για περισσότερα από 20 χρόνια και ότι τα παιδιά του έπρεπε να πάνε στο νοσοκομείο για ελεγχθεί αν έχουν κι αυτά καρκίνο. Τα παιδιά δέχτηκαν να ελεγχθούν, αλλά δεν τους γνωστοποιήθηκε ποτέ κανένα αποτέλεσμα.
Ο Δρ. Gey και το νοσοκομείο Johns Hopkins δεν έβγαλαν ποτέ λεφτά από τα κύτταρα HeLa. Τα κύτταρα όμως έχουν εμπορευματοποιηθεί από το 1954 και σήμερα ένα φιαλίδιο με τα κύτταρα της Henrietta ξεκινά από τα $250. Η οικογένεια της Henrietta Lacks φυσικά δεν έχει δει ούτε ένα σεντ από τα πιθανά δισεκατομμύρια σε κέρδος που έχουν παραχθεί χάρη στα κύτταρά της. Είναι άνθρωποι φτωχοί, που δεν μπορούν καν να αγοράσουν μια βασική ασφάλεια υγείας. Όσο χρήσιμα για την ανθρωπότητα κι αν υπήρξαν τα κύτταρα HeLa, υπάρχει μια εγγενής αδικία στην χρήση ανθρώπινων ιστών για οικονομικό (πέραν του επιστημονικού) όφελος, αδικία που στην ιστορία της Henrietta Lacks και των απογόνων της είναι κάτι περισσότερο από εμφανής.
Σήμερα οι ασθενείς υπογράφουν έγγραφα με τα οποία συναινούν στην χρήση των ιστών τους για έρευνα. Όμως το επιχείρημα της επιστημονικής κοινότητας είναι ότι άπαξ και οι ιστοί σου αφαιρεθούν από εσένα, δεν είναι πλέον δικοί σου ούτως ή άλλως. Τα δικαστήρια μέχρι στιγμής συμφωνούν με την άποψη της επιστημονικής κοινότητας.
Τουλάχιστον η ιστορία της Henrietta Lacks έχει πλέον κάποια από την προσοχή που της αξίζει. Το 2010, η Rebecca Skloot έγραψε το βιβλίο “The Immortal Life of Henrietta Lacks”, δίνοντας την αναγκαία δημοσιότητα στην ιστορία. Το αμερικάνικο συνδρομητικό κανάλι HBO έφτιαξε μια τηλεταινία βασισμένη στο βιβλίο, η συγγραφέας δημιούργησε ένα ίδρυμα με το όνομα της Henrietta για να προωθήσει την ενημέρωση σχετικά με την ιστορία της και να βοηθήσει την οικογένειά της, και μια επιτύμβια στήλη τοποθετήθηκε στο σημείο που πιστεύεται ότι έχει ταφεί η άτυχη, αλλά τόσο σημαντική γυναίκα – όταν πέθανε, θάφτηκε σε ανώνυμο τάφο, με την ακριβή τοποθεσία να είναι άγνωστη.
“Fever in the night, and the tremors come on
But it’s you who’ll survive, just like nobody thought
Nails turnin’ red, lying cold on the bed
And now it turns out, death’s not the end
She was a bone, we sharpened our teeth
A magnificent drone, was serving under our feet
You’ll be making me rich, he’ll throw you away
And after he’s gone, oh HeLa’s here to stay
Radiation makes you weak, tried okays leave your speech
The world owes more than they’ll pay, in the wind I heard them say…
Oh Henrietta, we can live on forever…”