Το δεύτερο από τα επτά μαθήματα μαρξισμού με θέμα «Ιστορικός υλισμός: κρίσιμες έννοιες» πραγματοποιήθηκε την Παρασκευή 19 Δεκεμβρίου στο Εθνικόύ Μετσόβειο Πολυτεχνείο, από τον Δημήτρη Πατέλη, αναπληρωτή καθηγητή φιλοσοφίας.
Τα μαθήματα παραδίδονται δωρεάν από τον Όμιλο Μαρξιστικών Ερευνών, το Σύλλογο Μαρξιστικής Σκέψης «Γ.Κορδάτος» και τους Ομίλους Μελέτης Επαναστατικής Θεωρίας.
Η Infowar productions βιντεοσκοπεί όλα τα μαθήματα και θα τα παρουσιάζει στο info-war.gr μαζί με τις σημειώσεις των καθηγητών αλλά και σχετική βιβλιογραφία.
Μπορείτε να κατεβάσετε το κείμενο του δεύτερου μαθήματος σε μορφή PDF και Word αλλά και το ηχητικό αρχείο της διάλεξης.
Εισαγωγή.
Γιατί να ασχοληθεί κάποιος νέος άνθρωπος με το μαρξισμό, μια θεωρία που διατυπώθηκε τον 19ο αι., στη δεύτερη δεκαετία του 21ου αι.;
Το έντονο ενδιαφέρον για το μαρξισμό στις μέρες μας δεν είναι τυχαίο. Ιδιαίτερα το ενδιαφέρον της επαναστατικών διαθέσεων νεολαίας. Ζούμε σε μια μεταβατική και κρίσιμη εποχή που κυοφορεί δραματικές προοπτικές, τόσο δημιουργικές, επαναστατικές, όσο και καταστροφικές, αντεπαναστατικές. Αυτό αφορά ιδιαίτερα χώρες σαν την Ελλάδα, η βίαιη αποικιοποίηση των οποίων μέσω του μηχανισμού εξωτερικού δημόσιου χρέους – επιτροπείας εκ μέρους του Ευρωατλαντικού άξονα και οι καταστροφικές της συνέπειες για την εργατική τάξη και το λαό, καθιστούν επιτακτική την ανάγκη αναζήτησης διεξόδου από τα αδιέξοδα της κυριαρχίας του κεφαλαίου.
Η αναζήτηση αυτή αφορά κομβικά προβλήματα και ερωτήματα: Σε ποια κοινωνία ζούμε και τι κρίση είναι αυτή που τη μαστίζει; Από που προέκυψε ιστορικά η κοινωνία της κεφαλαιοκρατίας; Υπάρχει άραγε αιτιότητα, αναγκαιότητα και νομοτέλεια στην ιστορία, ή μήπως αυτή είναι μια στοιχειακή συσσώρευση τυχαίων συμβάντων, άπειρων, αστάθμητων και ανεξέλεγκτων “παραγόντων”, έρμαιο της βούλησης κάποιων “εκλεκτών” και ισχυρών; Υπάρχει άραγε κάποια λογική της ιστορίας, προσπελάσιμη απ’ τον ανθρώπινο νου κατά τρόπο ώστε ο άνθρωπος να ορίζει συλλογικά και ορθολογικά τις τύχες και τις προοπτικές του, ή μήπως η ιστορία είναι ένα πεδίο ποικίλων ανορθολογικών, ακατάληπτων και ανεξέλεγκτων δυνάμεων, ασύλληπτο απ’ το νου και ανεπίδεκτο συλλογικού και ορθολογικού μετασχηματισμού; Ποιος είναι ο μηχανισμός και οι μορφές της εκμετάλλευσης; Ποια είναι η δομή της κοινωνίας και πως αυτή αναπτύσσεται; Από ποιες κοινωνικές ομάδες, τάξεις και στρώματα απαρτίζεται η κοινωνία και πως συνδέονται οι ανάγκες και τα συμφέροντά τους με τις βαθύτερες ανάγκες και τις προοπτικές της ανθρωπότητας; Ποια είναι τα χαρακτηριστικά του σύγχρονου σταδίου της κεφαλαιοκρατίας και της εποχής; Ποια είναι τα συστατικά στοιχεία και τα χαρακτηριστικά της αστικής τάξης της εποχής και της πολυσχιδούς και πολύμορφης σύγχρονης τάξης της μισθωτής εργασίας;
Αναπτύσσεται άραγε ισομερώς το παγκόσμιο κεφαλαιοκρατικό σύστημα ή σπαράσσεται από ανισότητες και αντιφάσεις; Πως συνδέονται τα “εθνικά”, τοπικά, περιφερειακά και τα διεθνή-παγκόσμια προβλήματα; Τι ρόλο παίζουν οι τοπικές ιστορικές ιδιαιτερότητες σε αυτά; Πως αρθρώνεται ο μηχανισμός της κεφαλαιοκρατικής ανισομέρειας και εκμετάλλευσης σε “εθνικό”, τοπικό, περιφερειακό και παγκόσμιο επίπεδο, και πως περιπλέκεται το ταξικό με το εθνικό-πολιτισμικό κ.ο.κ. στοιχείο λόγω αυτού του μηχανισμού; Πως συνδέονται τα ατομικά, τα ομαδικά (συλλογικά) και τα πανανθρώπινα συμφέροντα και προβλήματα; Πως διαμορφώνεται και πως αναπτύσσεται η γνώση και η συνείδηση των ανθρώπων; Πως συνδέεται στη δυναμική της κοινωνίας το αυθόρμητο-ασυνείδητο με το σχεδιοποιημένο, σκόπιμο και συνειδητό στοιχείο; Μπορεί άραγε να είναι η γνώση και η συνείδηση αντίστοιχη της πραγματικότητας, και αν ναι, με ποιους όρους; Είναι οι άνθρωποι απλώς και μόνο θύματα των περιστάσεων ή μήπως έχουν τη δυνατότητα να αλλάξουν αυτές τις περιστάσεις, τους υλικούς και ιδεατούς όρους της ύπαρξής τους; Είναι άραγε μονόδρομος και ανυπέρβλητη πραγματικότητα η σημερινή κυριαρχία του κεφαλαίου; Μπορεί άραγε να συνιστά βιώσιμη και μοναδική προοπτική η διόρθωση κάποιων “δυσλειτουργιών” του συστήματος με μερικές μεταρρυθμίσεις και βελτίωση της διαχείρισής του; Είναι άραγε αναγκαία και εφικτή μια ριζικά διαφορετική προοπτική υπέρβασης της κεφαλαιοκρατίας και μαζί με αυτήν – κάθε μορφής εκμετάλλευσης, χειραγώγησης, αλλοτρίωσης και καταπίεσης; Μπορεί η ανθρωπότητα να άρει τους ανταγωνισμούς και να ενοποιηθεί σε μια παγκόσμια κοινότητα (σε αυτό που οι Μαρξ και Ένγκελς αποκαλούσαν “κομμουνισμό”);
Είναι αυτός ο επαναστατικός μετασχηματισμός αναγκαίος και εφικτός στην εποχή μας, ή μήπως παραμένει ουτοπικά ανέφικτος αν όχι και επικίνδυνος; Που οφείλεται η άνοδος και η πτώση των περισσότερων σοσιαλιστικών επαναστατικών εγχειρημάτων του 20ου αι.; Μήπως η ήττα αυτών των εγχειρημάτων αποδεικνύει τον εξ υπαρχής ανεδαφικό και ουτοπικό χαρακτήρα της ίδιας της επανάστασης και του κομμουνισμού; Μήπως πρέπει πια να παραιτηθούμε από την έστω και κατά διάνοια αναζήτηση εναλλακτικής προοπτικής έναντι της καταστροφικής βαρβαρότητας της σήψης της κεφαλαιοκρατίας; Εάν έχει προοπτική η επανάσταση, ποιο είναι το σύγχρονο κοινωνικό και πολιτικό υποκείμενό της; Ποιοι είναι οι όροι της επαναστατικής κατάστασης και πως αυτή μπορεί να μετεξελιχθεί σε νικηφόρο επανάσταση; Πως αρθρώνεται σήμερα η διαπάλη επανάστασης και αντεπανάστασης σε τοπική, περιφερειακή και παγκόσμια κλίμακα; Ποια είναι τα σύγχρονα μέσα (υλικά, ιδεατά, επιστημονικά, πολιτικά, πολιτισμικά, οργανωτικά κ.ο.κ.) και οι τρόποι διεξαγωγής του αγώνα σε εθνικό, τοπικό, περιφερειακό και παγκόσμιο επίπεδο; Πως συνδέονται τα επίπεδα και τα είδη συγκρότησης του κοινωνικού και πολιτικού υποκειμένου του αγώνα (οικονομικού, κοινωνικού, μετωπικού, κομματικού, κ.ο.κ.); Ποιες είναι οι διαφορές μεταξύ αυτόκλητης και αυθεντικής πρωτοπορίας της τάξης και του κινήματος; Πως επέρχεται ο γραφειοκρατικός εκφυλισμός κρατικών θεσμών, οργανώσεων, κομμάτων κ.ο.κ. και τι επιπτώσεις έχει αυτός για το επαναστατικό κίνημα; Πως συνδέονται η επαναστατική θεωρία με την επαναστατική πράξη, η στρατηγική με την τακτική του επαναστατικού κινήματος; κ.ά.
Η ίδια η διατύπωση κομβικών ερωτημάτων όπως τα παραπάνω, η διερεύνηση και η αναζήτηση επιστημονικών και πειστικών απαντήσεων σε αυτά, είναι ανέφικτη χωρίς κριτική και δημιουργική αφομοίωση του μαρξισμού. Κατά τον γνωστό αφορισμό του Γάλλου υπαρξιστή φιλόσοφου Ζαν Πολ Σαρτρ, όλες οι φιλοσοφικές αντιλήψεις δεν είναι παρά επάνοδος σε προμαρξικές ιδέες, είτε επαναδιατύπωση μαρξιστικών θέσεων. Αυτός ο αφορισμός διατηρεί δυστυχώς την επικαιρότητά του και σήμερα σχεδόν στο ακέραιο, σε συνθήκες γενικευμένης κρίσης και καταστροφής της επιστημονικής έρευνας, ιδιαίτερα στα πεδία της φιλοσοφίας και της κοινωνικής θεωρίας.
Η κυρίαρχη αστική προπαγάνδα, σε επίπεδο αγοραίας συνείδησης, επικαλούμενη τη «χρεοκοπία του μαρξισμού και του κομμουνισμού» κατά τον 20ό αιώνα (λόγω της επικράτησης της κεφαλαιοκρατικής παλινόρθωσης στις περισσότερες χώρες του «πρώιμου σοσιαλισμού») μας προτρέπει να προβούμε σε συλλήβδην απόρριψη της μαρξιστικής θεωρίας. Μας αποτρέπει συστηματικά από την ίδια την ιδέα αναζήτησης επαναστατικής διεξόδου από τα καταστροφικά αδιέξοδα της κυριαρχίας του κεφαλαίου στην κοινωνία, πασχίζει να ξεριζώσει την επαναστατική προοπτική του κομμουνισμού από την καρδιά και το νου των ανθρώπων, παρουσιάζοντας ως μονόδρομο την καταστροφική βαρβαρότητα του κεφαλαίου. Ωστόσο, όσο βαθαίνει η κρίση του συστήματος, η ισχύς αυτής της «επιχειρηματολογίας» είναι σαθρότερη ακόμα και από τους ισχυρισμούς που προέβαλλαν κάποιοι πριν από μερικούς αιώνες, περί του ανέφικτου και ουτοπικού της κεφαλαιοκρατίας, επικαλούμενοι την εμπειρία των φεουδαρχικών παλινορθώσεων μετά τις πρώτες πρώιμες αστικές επαναστάσεις.
Παραφράζοντας τα λεγόμενα του Κ. Μαρξ, αναφορικά με την αντιμετώπιση του Σπινόζα και του Χέγκελ από τους φορείς αυτής της συνείδησης, μπορούμε να πούμε ότι οι κυρίαρχοι κύκλοι, αυτοί που δίνουν τον τόνο στους κύκλους της σύγχρονης διανόησης έχουν αναγάγει σε εξεζητημένο μιμητισμό τη χλευαστική συλλήβδην απόρριψη του Μαρξ και του μαρξισμού.
Ωστόσο, ο μαρξισμός, παρά την επίθεση και τη φθορά που δέχεται από “οπαδούς” του (δογματικούς και αναθεωρητές) και τις σφοδρότατες στρεβλώσεις και επιθέσεις από τους πολέμιούς του, ήταν και παραμένει ως προς την ουσία του σημείο αναφοράς και αποφασιστική καμπή τόσο στην ανάπτυξη της θεωρίας και της πράξης του επαναστατικού κινήματος, όσο και της μεθοδολογίας της επιστήμης. Η όποια αναζήτηση λύσεων στα κομβικά προβλήματα της σύγχρονης κοινωνίας χωρίς το θεωρητικό και μεθοδολογικό κεκτημένο του μαρξισμού, είναι τουλάχιστον εξίσου ανεδαφική με την αναζήτηση λύσεων στα ερευνητικά προβλήματα της σύγχρονης φυσικής, χωρίς το κεκτημένο της νευτώνειας φυσικής, της θεωρίας της σχετικότητας και της κβαντομηχανικής.
Συνεχίστε το διάβασμα κατεβάζοντας τα αρχεία με ολόκληρο το μάθημα και τη βιβλιογραφία ή στην οθόνη του υπολογιστή σας.