αντιεμβολιαστές μέσα κοινωνικής δικτύωσης ακροδεξιά παραπληροφόρηση προπαγάνδα

Αντιεμβολιαστές και σκεπτικιστές στα ελληνόφωνα μέσα κοινωνικής δικτύωσης

Πηγή: rosa.gr
Έρευνα: Νίκος Σμυρναίος, Χάρης Παπαευαγγέλου, Πάνος Τσιμπούκης

Είναι η πρώτη έρευνα τέτοιας έκτασης και βαρύτητας για τους αντιεμβολιαστές, τους σκεπτικιστές σχετικά με τους εμβολιασμούς και την επιρροή της ακροδεξιάς προπαγάνδας στα ελληνόφωνα social media. Η έρευνα των τριών Ελλήνων ακαδημαϊκών και ερευνητών από το Πανεπιστήμιο της Τουλούζης φιλοδοξεί να ανοίξει το διάλογο για ένα σύνθετο θέμα που πολώνει την κοινή γνώμη και το δημόσιο διάλογο, να ενημερώσει τους πολίτες και να παράσχει συγκεντρωμένες πληροφορίες που είναι απαραίτητες για να σχηματίσουμε τη «μεγάλη εικόνα». Κεντρικό πεδίο έρευνας το -αχανές- διαδίκτυο, που παίζει κεντρικό ρόλο στο επίπεδο των αντιπαραθέσεων, της προπαγάνδας, της συνομωσιολογίας, αλλά και της κριτικής προς την πολιτική ηγεσία στην Ελλάδα για τη συνολική διαχείριση της πανδημίας.


Η πανδημία του κορονοϊού και οι συνέπειες της αποτελούν αντικείμενο πρωτοφανούς σε έκταση μιντιακής κάλυψης και πηγή οξείας δημόσιας συζήτησης διεθνώς. Ένα από τα χαρακτηριστικά αυτής της περιόδου είναι η έντονη χρήση του διαδικτύου. Σε μεγάλο βαθμό οι πολίτες επικοινωνούν, ενημερώνονται και εκφράζονται μαζικά μέσω ψηφιακών διαύλων. Παραδοσιακά, το διαδίκτυο αποτελεί ένα ανοιχτό πεδίο διαμάχης ιδεών στο οποίο βρίσκει κανείς φήμες, οργανωμένες προσπάθειες παραπληροφόρησης, πολιτική προπαγάνδα, αλλά και εμπεριστατωμένες απόψεις που αντιτίθενται στην καθεστηκυία τάξη και την κυρίαρχη ιδεολογία όπως αυτή εκφράζεται, για παράδειγμα, από τα παραδοσιακά ΜΜΕ.

Με άλλα λόγια, το διαδίκτυο και τα δημοφιλή μέσα κοινωνικής δικτύωσης αποτελούν κατεξοχήν αρένες στις οποίες αναπτύσσεται ο αντιηγεμονικός και αντιπολιτευτικός λόγος, είτε αυτός εμπνέεται από ιδεώδη, όπως η δημοκρατία και η κοινωνική δικαιοσύνη, είτε όχι. Σε τελική ανάλυση, η κρίση του κορονοϊού δεν έκανε τίποτα άλλο παρά να οξύνει τα παραπάνω χαρακτηριστικά θέτοντας διαδοχικά διαφορετικά ζητήματα που κυριάρχησαν στη δημόσια συζήτηση όπως η ύπαρξη και η φύση του SARS-CoV-2, ο τρόπος μετάδοσης, του ιού, ο πραγματικός βαθμός επικινδυνότητας του, η χρησιμότητα των μέτρων (μάσκα, εγκλεισμός κλπ.), κάτι που ενισχύθηκε από τις παλινωδίες και τις ανακολουθίες της κυβερνητικής πολιτικής.

Σε αυτό το πλαίσιο, το τελευταίο και ίσως σημαντικότερο ζήτημα που αναδείχθηκε από τα τέλη του 2020 και μετά ήταν αυτό του εμβολιασμού. Όπως ήταν αναμενόμενο, από την ανακοίνωση της δημιουργίας των εμβολίων κατά του SARS-CoV-2 και κυρίως από την έναρξη των εμβολιασμών στην Ελλάδα στα τέλη Δεκεμβρίου 2020 το ενδιαφέρον για το θέμα εκτινάχθηκε όπως φαίνεται και στα παρακάτω γραφήματα, τόσο στα μέσα ενημέρωσης όσο και στα μέσα κοινωνικής δικτύωσης.

Ποσοστό άρθρων που δημοσιεύθηκαν σε ελληνόφωνους ιστότοπους με τις λέξεις εμβόλιο, εμβόλια, εμβολιασμός μεταξύ 5/10/2020 και 5/11/2021 (πηγή: συγγραφείς, Mediacloud).
Αριθμός tweets με τις λέξεις εμβόλιο, εμβόλια, εμβολιασμός μεταξύ 5/11/2020 και 4/10/2021 (πηγή: συγγραφείς, DMI-TCAT).
Αριθμός posts στο Facebook με τις λέξεις εμβόλιο, εμβόλια, εμβολιασμός μεταξύ 1/10/2020 και 1/10/2021 (πηγή: συγγραφείς, CrowdTangle).

Το βασικό διακύβευμα της δημόσιας συζήτησης σχετικά με τον εμβολιασμό είναι κατά πόσο αυτός είναι ασφαλής και αποτελεσματικός κατά του SARS-CoV-2. Ένα δεύτερο ζητούμενο είναι το κατά πόσο τα μέτρα της κυβέρνησης με στόχο την μεγιστοποίηση του αριθμού των εμβολιασμένων στη χώρα – όπως η υποχρεωτικότητα σε συγκεκριμένους επαγγελματικούς τομείς ή ο διαχωρισμός εμβολιασμένων και ανεμβολίαστων στην εστίαση – είναι ενδεδειγμένα και θεμιτά.

Οι γραμμές διαχωρισμού είναι λοιπόν περισσότερες από μία και διατρέχουν το κοινωνικό σύνολο προς και από διαφορετικές κατευθύνσεις: υπέρ ή κατά των μέτρων και της πολιτικής της κυβέρνησης· υπέρ ή κατά της αποτελεσματικότητας και της ασφάλειας των εμβολίων κατά του SARS-CoV-2· υπέρ ή κατά των εμβολίων γενικά. Χάριν συντομίας θα αναφερθούμε στο σύνολο αυτών των παραμέτρων ως πολιτική εμβολιασμού σημειώνοντας πάντως ότι οι αιτίες και τα διακυβεύματα τους διαφέρουν.

Παρακάτω, χωρίς να μπούμε στην ουσία της συζήτησης σε ό,τι αφορά αυτά τα ερωτήματα, θα προσπαθήσουμε να χαρτογραφήσουμε τις ομάδες που ασκούν δημόσια κριτική σχετικά με την πολιτική εμβολιασμού στα μέσα κοινωνικής δικτύωσης καθώς και να αναλύσουμε το λόγο και τις πολιτικές και ιδεολογικές τους πεποιθήσεις (Λεπτομέρειες για τη μεθοδολογία στο τελος του άρθρου).

Η συζήτηση για τα εμβόλια στο Twitter

Από κοινωνικο-πολιτική άποψη το ενδιαφέρον του Twitter, σε σχέση με άλλα πιο δημοφιλή Μέσα Κοινωνικής Δικτύωσης (ΜΚΔ) όπως το Facebook ή το Instagram, έγκειται στην ανοιχτή του αρχιτεκτονική, η οποία το καθιστά ένα κατεξοχήν εργαλείο πολιτικής επικοινωνίας, αλλά στα κοινωνιολογικά χαρακτηριστικά των χρηστών του μεταξύ των οποίων υπάρχει υπερ-εκπροσώπηση στρωμάτων με υψηλή μόρφωση και αυξημένο βαθμό πολιτικοποίησης.

Όπως φαίνεται στον παρακάτω γράφο, η πλειονότητα των Ελλήνων χρηστών του Twitter εκφράζεται σε γενικές γραμμές υπέρ της πολιτικής εμβολιασμού κατά του SARS-CoV-2, ανεξαρτήτως πεποιθήσεων. Το μεγαλύτερο κομμάτι επιστημόνων, ειδικών, πολιτικών και ΜΜΕ που εκφράζεται πάνω στο ζήτημα ανήκει σε αυτή την πλειονότητα.

Μόνο τρεις κοινότητες εκφράζονται ανοιχτά κατά της πολιτικής εμβολιασμού, είτε επειδή είναι αντιεμβολιαστές από πεποίθηση είτε επειδή δεν έχουν εμπιστοσύνη στο συγκεκριμένο εμβόλιο, ή επειδή διαφωνούν με τα μέτρα υποχρεωτικότητας και διαχωρισμού. Οι χρήστες των παραπάνω κοινοτήτων αποτελούν το ένα τέταρτο του δείγματος (25,52%), δηλαδή μια σημαντική μειοψηφία. Το κοινό σημείο μεταξύ αυτών των τριών κοινοτήτων είναι το γεγονός ότι οι κεντρικότεροι κόμβοι τους ανήκουν στο συντηρητικό ή/και ακροδεξιό χώρο σε όλες του τις αποχρώσεις (συντηρητικοί, εθνικιστές, νεοναζί, ορθόδοξοι θρησκόληπτοι, συνωμοσιολόγοι κλπ.).

Αυτό δεν σημαίνει ότι μεταξύ των χρηστών που ανήκουν σε αυτές τις κοινότητες δεν υπάρχουν και άτομα με διαφορετικές πολιτικές πεποιθήσεις ή διαφορετική άποψη σε σχέση με τα εμβόλια. Όμως η μεγάλη πλειονότητα τοποθετείται ιδεολογικά στην εθνικιστική και θρησκευόμενη δεξιά και ασκεί δριμεία κριτική στην πολιτική εμβολιασμού κατά του SARS-CoV-2.

Οι κοινότητες που εκφράζονται υπέρ ή κατά του εμβολίου στο ελληνόφωνο Twitter. Δείγμα: 152.855 tweets από 24.558 χρήστες με τις λέξεις εμβόλιο, εμβόλια, εμβολιασμός μεταξύ 5/11/2020 και 4/10/2021 (πηγή: συγγραφείς, DMI– TCAT). Πηγή: www.rosa.gr

Ο λόγος που εκφράζουν αυτές οι κοινότητες είναι ταυτόχρονα δεξιόστροφος και αντιπολιτευτικός. Με άλλα λόγια οι εν λόγω χρήστες στην πλειονότητά τους ταυτίζονται ιδεολογικά με τη (άκρα)δεξιά αλλά την ίδια στιγμή ασκούν δριμεία κριτική στην κυβέρνηση της ΝΔ σχετικά με την πολιτική την οποία εφαρμόζει στο θέμα του εμβολισμού.

Αυτοματοποιημένη λεξικομετρική ταξινόμηση των tweets του δείγματος σε κατηγορίες με παρεμφερή περιεχόμενο. (πηγή : συγγραφείς, Iramuteq). Κυκλωμένες με κόκκινο οι κατηγορίες στις οποίες υπερ-αντιπροσωπεύονται οι κοινότητες που εκφράζονται κριτικά έναντι της πολιτικής εμβολιασμού.

Στις θεματικές στις οποίες υπερ-εκπροσωπούνται οι τρεις κοινότητες που εκφράζονται ανοιχτά κατά της πολιτικής εμβολιασμού βρίσκουμε πολλά κοινά στοιχεία. Συγκεκριμένα, στην κατηγορία 1 βρίσκουμε έντονο λόγο διαμαρτυρίας ενάντια στην κυβέρνηση και τα ΜΜΕ:

«το Σάββατο πηγαίνετε στο αεροδρόμιο να υποδεχτείτε τους τουρίστες, όλοι εδώ θα έρθουνε #σελφτεστ #μμεξεφτίλες #κυβέρνησηκαρναβάλι».

Αμφισβήτηση της αποτελεσματικότητας του εμβολίου:

«Εμβολιαστείτε όλοι για να συνεχίσετε να είστε απροστάτευτοι», «Βρετανία: το 46% όσων πέθαναν από τη μετάλλαξη Δ είχαν κάνει και τις δύο δόσεις του εμβολίου»,

Κριτική στα μέτρα διαχωρισμού και υποχρεωτικότητας:

«Κάθε διάκριση– προνόμια σε καταναλωτές εμβολιασμοί είναι αντισυνταγματική, καταπατά ισονομία, εγείρει αγωγές κατά κάθε προαγωγού της νδχούντα», «νδχουντα μητσοτακη_καθαρμα επιβάλλει αποκλεισμούς, διακρίσεις εις βάρος μας καθημερινά».

Ρατσιστικό και εθνικιστικό λόγο:

«μητσοτάκης, προδοσία, μακεδονία συναίνεση με τουρκία, ελλάδα ελλήνων με εμβόλια, εποικισμός με ισλάμ πίθηκους και λαθρομετανάστες».

Συνωμοσιολογία:

«Παραδοχή σοκ, γενετιστής βιολόγος με τα mRNA εμβόλια: πειραματιζόμαστε πάνω στον πληθυσμό»,

«Για να φανεί ανοσία που επιτυγχάνει ο εμβολιασμός δίνονται εντολές να μην καταγράφονται θάνατοι άλλων ασθενειών ως κορονοϊός, μειώνουν κρούσματα κρύβονται θάνατοι, μολύνσεις εμβολιασμένων».

Στην κατηγορία 7 βρίσκουμε συνωμοσιολογικά σχόλια για τον εμβολιασμό, υβριστική κριτική ενάντια στα ΜΜΕ και την κυβέρνηση, μείγμα εθνικιστικών και θρησκόληπτων αναφορών και πολλές αναδημοσιεύσεις από την φιλοναζιστική εφημερίδα «Μακελειό» του Στέφανου Χίου και από το YouTube.

«Ο εμβολιασμός ήταν η αρχή της υπακοής, ο χατζηδάκης ανακοινώνει 8230 τσιπαρίσματα για όλους τους εργαζομένους για να ξέρει η εργοδοσία τους που βρίσκονται ανά πάσα στιγμή. Δείτε δημοσιογράφους ως πρόβατα στη στάνη, δεν τολμούν να διακόψουν τον ανεπάγγελτο χατζηδάκη»,

«Ο διεθνιστής νεοπατριώτης που αντιπροσωπεύει το έθνος των ελλήνων μητσοτάκης και ο εμβολιασμός για την ελευθερία γίνεται ούτε κουβέντα για τον ευαγγελισμό της θεοτόκου για τα 400 χρόνια σκλαβιάς ούτε όρκο ότι δεν θα ξαναπατήσει τουρκική μπότα στην πατρίδα #χρυσηαυγη»,

«sos ερχεται ο υποχρεωτικός εμβολιασμός για τον covid 19 ξεκινώντας από τους εργαζομένους στον τομέα της υγείας και της εστίασης, αντίσταση κατά των σχεδίων της νέας παγκόσμιας τάξης»

«Σάββας Αχχιλέως: τα εμβόλια είναι θάνατος» via @youtube»,

«ούτε να τολμήσετε να φέρετε εμβόλια από τα χέρια του ερντογάν θα μπήγουν στον λαό εξέλιξη σκάνδαλο από την biontech του τουρκόσπορου θα μας ρίχνουν κάτω σαν κοτόπουλα χωρίς να πέσει σφαίρα»,

«το δόγμα του σοκ σιωνιστομασώνων σε εφαρμογή, no space no jobs no choises βαφτίζοντας θύματα άλλων ασθενειών ως δηθεν θύματα κορονοιού ώστε να χρεωκοπούν χωρίς πελάτες ή χωρίς δουλειά μικρομεσαίους να γίνουν δούλοι κλεφτών εξουσιαστών μμε διαπλεκόμενων αίσχος κτήνη»,

«μείνετε μακριά από τους εμβολισμένους, προειδοποίηση σοκ για τα εμβόλια της Pfizer και της moderna που βάζουν τον κορωνοιό στον οργανισμό μας via makeleio.gr».

Πράγματι το YouTube και η φιλοναζιστική εφημερίδα «Μακελειό», με 2.482 και 1.234 αναφορές αντίστοιχα, είναι οι πιο δημοφιλείς εξωτερικές πηγές στο δείγμα μας. Όπως θα δούμε παρακάτω, το ίδιο συμβαίνει και στο Facebook όπου τα βίντεο από το YouTube είναι η κύρια πηγή πληροφόρησης που διαμοιράζεται από τις σελίδες και τα γκρουπ που ασχολούνται με το θέμα των εμβολίων, με δεύτερη πηγή σε δημοφιλία να είναι το Zougla.gr.

Τα δημοφιλή περιεχόμενα για τα εμβόλια στο YouTube

Όπως φαίνεται στον παρακάτω γράφο, τα κανάλια που προτείνονται από τον αλγόριθμο του YouTube, μετά από μια αναζήτηση με τις λέξεις κλειδιά εμβόλιο, εμβόλια, εμβολιασμός, είναι στην πλειονότητά τους ακροδεξιάς ιδεολογίας σε όλες τις αποχρώσεις (εθνο-λαϊκιστές, νεοναζί, θρησκόληπτοι και συνομωσιολόγοι), όπως και οι διασυνδέσεις τους.

Τα προτεινόμενα κανάλια από τον αλγόριθμο του YouTube σχετικά με τα εμβόλια τον Οκτώβριο του 2021 (πηγή: συγγραφείς, Netvizz).

Με εξαίρεση την ΕΡΤ, το Open και το ΚΡΗΤΗ TV, το πιο δημοφιλές κανάλι σε αριθμό εγγεγραμμένων είναι αυτό του Ηλία Κασιδιάρη (101 χιλιάδες subscribers), καταδικασμένου για διεύθυνση της εγκληματικής οργάνωσης Χρυσή Αυγή και έγκλειστου στις φυλακές Δομοκού. Το κανάλι δημοσιεύει βίντεο με εύγλωττους τίτλους όπως:

«Κασιδιάρης αποδομεί υποχρεωτικούς εμβολιασμούς», «Κασιδιάρης για τούρκους κατασκόπους, εμβόλιο και εγκληματικότητα», «Εμβολιασμοί και κυβερνητικά σχέδια εξαπάτησης»

Πρόσφατα, τo Συμβούλιο των Φυλακών Δομοκού αποφάσισε τον έλεγχο της τηλεφωνικής επικοινωνίας του κρατούμενου Ηλία Κασιδιάρη για να αποφευχθεί η δημοσίευση τέτοιων βίντεο.

Δεύτερο είναι το κανάλι του Zougla.gr (96,4 χιλιάδες subscribers) το οποίο δημοσιεύει βίντεο με ανθρώπους που αναφέρουν με δραματικό τρόπο τι έπαθαν αυτοί και οι συγγενείς τους μετά το εμβόλιο («Καταστράφηκε η ζωή του και η αθλητική του καριέρα μετά το εμβόλιο», «Κατέληξα στην εντατική από το Pfizer» κτλ.). Άλλα αξιοσημείωτα κανάλια με συχνές αναφορές στην πολιτική εμβολιασμού είναι: το Rantar (76 χιλιάδες subscribers) με τίτλους βίντεο όπως, («ΤΗΝ ΕΣΚΑΣΕ την Παγώνη! Ομοιοπαθητικός προσφέρει μια διαφορετική μέθοδο», «έκαναν το εμβόλιο και πίστεψαν ότι ξεμπέρδεψαν» κλπ.)· το ΝΟΙΑΖΟΜΑΙ (78,4 χιλιάδες subscribers) με θρησκόληπτο και εθνικιστικό περιεχόμενο όπως «Έλληνες επιστήμονες βρήκαν το φάρμακο στη Μακεδονία», «Το εμβόλιο παρασκευάζεται με αδενοϊό Χιμπατζή», και πολλές δηλώσεις του Κύπριου Μητροπολίτη Μόρφου Νεόφυτου όπως «οι ομοφυλόφιλοι επιστρέφουν» · το κανάλι του Βασίλη Μπαντίδη (62,2 χιλιάδες subscribers) με βίντεο «εναλλακτικής αναζήτησης» όπως «Βρέθηκε Εξωγήινη Βάση: νεκρό… ον στην Ελλάδα και το κρύβουν;» ή « Η απαγορευμένη εκπομπή! Flat Earth: Αλήθεια ή ψέμα;».

Η λίστα συμπληρώνεται από διάφορα κανάλια μικρότερης κλίμακας με εθνικιστικό και θρησκευτικό περιεχόμενο όπως το κανάλι του κόμματος του Γιώργου Τράγκα, Ενωμένη Ρωμηοσύνη, Νέα Εποχή, Έγερσις-φίλοι Άδωνι Γεωργιάδη, balanthsberoia κλπ.

Τα δημοφιλή περιεχόμενα για τα εμβόλια στο Facebook

Το Facebook είναι η μεγαλύτερη πλατφόρμα κοινωνικής δικτύωσης στον πλανήτη και η πιο δημοφιλής στην Ελλάδα. Φυσικό είναι λοιπόν να διαδραματίζεται εκεί ένα μεγάλο κομμάτι της συζήτησης γύρω από την πολιτική εμβολιασμού. Όμως, παρά τις υποσχέσεις του για την αντιμετώπιση του φαινομένου της παραπληροφόρησης, μια εμπειρική έρευνα μεταξύ των 24.725 posts που αναφέρονται στο θέμα την περίοδο 7/02/2020 με 3/10/2021 δείχνει ότι τα περιεχόμενα με τις περισσότερες διαδράσεις (likes, shares, comments) και τις περισσότερες προβολές εμπεριέχουν θεωρίες συνωμοσίας και παραπληροφόρηση.

Παραδείγματος χάριν, το σχετικό περιεχόμενο με τις περισσότερες διαδράσεις είναι ένα βίντεο του Γιάννη Μπιτζαράκη, ηλεκτρονικού και «ερευνητή», μόνιμου κάτοικου Ελβετίας. Σε αυτό αναφέρονται οι ψευδείς ισχυρισμοί ότι το εμβόλιο κατά του κορονοϊού περιέχει νανορομπότ τα οποία ενεργοποιούνται με ηλεκτρισμό, ότι ο ιός SARS-CoV-2 δεν υπάρχει και δεν υπάρχει τεστ που να τον ανιχνεύει και ότι σε πολλές χώρες καταγράφονται ως θάνατοι από τον ιό, θάνατοι από άλλες αιτίες.

Το συνωμοσιολογικό βίντεο του Γιάννη Μπιτζαράκη με τις περισσότερες διαδράσεις στο Facebook σχετικά με τα εμβόλια.

Παρόλο που το βίντεο έχει ελεγχθεί από τους Hellenic Hoaxes, μία από τις δύο ομάδες fact-checking του ελληνόφωνου Facebook, και αναφέρεται ξεκάθαρα ως παραπληροφόρηση, παραμένει διαθέσιμο για θέαση και διαμοιρασμό. Στις αρχές Οκτωβρίου του 2021 έχει σχεδόν μισό εκατομμύριο views μόνο στη δημοσίευση του από γκρουπ που υποστηρίζει την αγιοποίηση του γέροντα Παϊσίου. Το ίδιο βίντεο έχει δεκάδες χιλιάδες προβολές στο YouTube και σε άλλες πλατφόρμες όπου συνεχίζει να είναι διαθέσιμο.

Μεταξύ των πιο δημοφιλών περιεχομένων στο Facebook σχετικά με τον εμβολιασμό, βρίσκουμε βίντεο από τις ΗΠΑ, μεταγλωττισμένα στα ελληνικά, όπως το «A trustworthy vaccine», το 13ο επεισόδιο μια σειράς αμερικάνικης παραγωγής που δημιουργήθηκε από ένα συνωμοσιολογικό δίκτυο, το «The Mirror Project». Το βίντεο με ελληνικούς υπότιτλους έφτασε το ένα εκατομμύριο προβολές μόνο από το διαμοιρασμό του από το προφίλ ενός DJ από την Κατερίνη τον Νοέμβριο του 2020.

Το τρίτο βίντεο προέρχεται επίσης από τις ΗΠΑ και δείχνει μια οστεοπαθητικό από την Ατλάντα, την Carrie Madej, να αναλύει με ψευδή στοιχεία τις υποτιθέμενες παρενέργειες του εμβολίου mRNA. Το βίντεο διαμοιράστηκε από ένα χρήστη από την Κύπρο ο οποίος δημοσιεύει κυρίως περιεχόμενα θρησκόληπτης φύσης και έφτασε τις 50.000 προβολές.

Το τέταρτο βίντεο έχει δημοσιευθεί από μια σελίδα με τίτλο «Social Media ORM Group» με την εξής περιγραφή στα αγγλικά: «Successful Killer Marketing Strategies no one else is talking about. We are devoted to share, teach and demonstrate you the most amazing stuff!».

Το βίντεο χρησιμοποιώντας μοντάζ εικόνων, που προέρχονται από ένα συνωμοσιολογικό μπλογκ (https://alcyonpleiades-gr.blogspot.com/) και υιοθετώντας ψευδοεπιστημονική γλώσσα, συνδέει τον εμβολιασμό με δήθεν σχέδια για μια παγκόσμια νέα τάξη. Η σελίδα υποστηρίζει ξεκάθαρα ακροδεξιούς πολιτικούς όπως ο Τραμπ, και εκφράζει ρατσιστικές ιδέες, διοργανώνοντας ακόμα και διαδικτυακές συζητήσεις για το μεταναστευτικό. Η σελίδα έχει πάνω από 50 χιλιάδες ακόλουθους και το βίντεο 86 χιλιάδες προβολές.

Σε δεύτερη φάση, κάνοντας μια ανάλυση δικτύου, χαρτογραφήσαμε το σύνολο των σελίδων και ομάδων του Facebook που ασχολούνται με την πολιτική εμβολιασμού από τις 7/02/2020 μέχρι τις 3/10/2021. Το αποτέλεσμα, όπως αποτυπώνεται στον παραπάνω χάρτη, δείχνει ότι η συντριπτική πλειονότητά τους είναι ακροδεξιάς πολιτικής τοποθέτησης (ορθόδοξοι, εθνικιστές, «μακεδονομάχοι», οπαδοί του Αρτέμη Σώρρα), από την Ελλάδα αλλά και την Κύπρο, ενώ υιοθετούν από κριτική ως αρνητική και συνωμοσιολογική στάση σε ό,τι αφορά την εμβολιαστικη πολιτική.

Το Facebook εξακολουθεί να επιτρέπει την ύπαρξη σε πολυπληθείς σελίδες και ομάδες (π.χ. η σελίδα «Φίλοι Αγίου Παϊσίου Αγιορείτου» έχει 163 χιλιάδες ακολούθους) που σπέρνουν καθαρά αντιεμβολιαστική προπαγάνδα. Η κυριότερη εξωτερική πηγή που αναφέρεται στο δείγμα είναι το YouTube, επιβεβαιώνοντας έτσι ότι αυτές οι δύο πλατφόρμες είναι οι κεντρικοί πυλώνες της παραπληροφόρησης στο ελληνόφωνο διαδίκτυo (ο παρακάτω γράφος είναι διαθέσιμος για πλοήγηση εδώ).

Οι κοινότητες σελίδων και γκρουπ στο Facebook που δημοσίευσαν 24.725 posts μεταξύ 7/02/2020 και 3/10/2021 με τις λέξεις εμβόλιο, εμβόλια και εμβολιασμός.

Μια μικρή μειοψηφία των ομάδων που υιοθετούν κριτική ως αρνητική στάση για την πολιτική εμβολιασμού στο Facebook αυτό-τοποθετούνται στα αριστερά του πολιτικού φάσματος. Οι κύριοι κόμβοι αυτού του χώρου αποτελούνται από τις σελίδες «Με τον Παύλο Πολάκη», «Αλέξης Τσίπρας Ηγέτης» και «Ελεύθερα και Αριστερά». Εκεί τον πρώτο λόγο παίζει η κριτική στην κυβέρνηση της Νέας Δημοκρατίας.

Η γενικότερη πολιτική κατεύθυνση χαρακτηρίζεται από έντονα αντιδεξιό λόγο, με πρώτο στόχο τον Κυριάκο Μητσοτάκη και τους υπουργούς της κυβέρνησης του καθώς και τα κυρίαρχα ΜΜΕ, ενώ χαρακτηρίζονται από έντονο πατριωτισμό καθώς και – σε ό,τι αφορά τα δύο πρώτα – μια σχετική προσωπολατρεία προς τους δύο πολιτικούς του ΣΥΡΙΖΑ. Η σελίδα με σημείο αναφοράς τον Αλέξη Τσίπρα η οποία ασχολείται περισσότερο με την πολιτική εμβολιασμού βρίθει από αναρτήσεις σχετικές με το χώρο της σοσιαλδημοκρατίας (π.χ. επικρατεί το #socialistgr, ένας ιστότοπος φίλα προσκείμενος στο ΠΑΣΟΚ).

Οι σελίδες αυτές είναι διανθισμένες από κριτική στα μέτρα υποχρεωτικότητας και, σπανιότερα, σκεπτικισμό ως προς την αποτελεσματικότητα και τη μη επικινδυνότητα των εμβολίων κατά του SARS-CoV-2, με το ίδιο σκεπτικό που έχει εκφράσει στο παρελθόν ο Παύλος Πολάκης. Εδώ να σημειώσουμε ότι χρήστες που αυτό-τοποθετούνται στο χώρο του ΣΥΡΙΖΑ και εκφράζουν κριτική ως προς την πολιτική εμβολιασμού με αναφορά στον Παύλο Πολάκη εντοπίστηκαν και στο Twitter. Ο Κρητικός πολιτικός φαίνεται λοιπόν να είναι η κύρια πηγή έμπνευσης του σκεπτικισμού σε ό,τι αφορά την αποτελεσματικότητα και τη μη επικινδυνότητα του εμβολίου στα αριστερά του πολιτικού φάσματος.

Σε κάθε περίπτωση, αυτό που παρατηρείται εδώ είναι μια προσέγγιση των διστακτικών ως προς την πολιτική εμβολιασμού, σε μια προσπάθεια προσεταιρισμού τους, όπως π.χ. στο παρακάτω απόσπασμα που αναφέρεται στην υποχρεωτικότητα των εμβολιασμών:

«Εμβολιασμένοι και μη…Μην πέφτετε στην παγίδα του διαχωρισμού… Αν περάσει η αναστολή και πεινάσουν άνθρωποι τότε τελείωσαν όλα».

Επιπρόσθετα, οι συγκεκριμένες ομάδες συχνά εμπεριέχουν και αντίθετο λόγο, με κριτική στους «ψεκασμένους», όπως χαρακτηρίζονται οι αντιεμβολιαστές. Το περιεχόμενο αυτών των ομάδων είναι περισσότερο συνδεδεμένο με τον σχολιασμό της επικαιρότητας, με τις αναφορές στον εμβολιασμό να είναι πιο σποραδικές από την πλειονότητα των ακροδεξιών ομάδων.

Σε μικρότερο βαθμό, φαίνεται πως υπάρχουν και προσπάθειες να ξεκαθαριστεί η θέση του ευρύτερου χώρου της αριστεράς σε σχέση με την πολιτική εμβολιασμού, όπως π.χ. εδώ που γίνεται αναφορά σε έναν «διχασμό της αριστεράς που πρέπει να τελειώσει»:

«Μετά από πολλά βάσανα επιτέλους βρέθηκε η λύση. ΤΑ ΕΜΒΟΛΙΑ. Η αριστερά σχεδόν στο σύνολο της τα δέχτηκε με ανακούφιση».

Τέλος, οι ίδιες ομάδες αγγίζουν θεματικές που βρίσκουμε σπανιότερα στις υπόλοιπες, όπως η κριτική στην φαρμακοβιομηχανία για τον πλουτισμό της μέσα από τις πατέντες των εμβολίων και τη συζήτηση περί άρσης τους.

Η εργαλειοποίηση της κριτικής της εμβολιαστικής πολιτικής

Η κριτική στην εμβολιαστική πολιτική, έτσι όπως εκφράζεται στα κοινωνικά μέσα δικτύωσης, είναι αρκετά χαρακτηριστική των σύγχρονων αντιπαραθέσεων που φέρνουν τον «λαό» αντιμέτωπο με τις «ελίτ». Σε αυτό το αφήγημα, από τη μία πλευρά, βρίσκονται οι απλοί πολίτες και, από την άλλη, τα «μεγάλα συμφέροντα» της φαρμακοβιομηχανίας, των πολιτικών, των μεγάλων δυνάμεων και των κυρίαρχων ΜΜΕ.

Ανεξάρτητα από τις αδυναμίες αυτού του αφηγήματος όταν εκφράζεται μέσω θεωριών συνωμοσίας και αναζήτησης αποδιοπομπαίων τράγων (Τουρκία, «εβραιομασόνοι», «νεοταξίτες», μετανάστες, κλπ.), πρόκειται σαφώς για αναπόσπαστο κομμάτι της κριτικής της πολιτικής οικονομίας του νεοφιλελεύθερου καπιταλισμού και των αδιεξόδων του.

Με άλλα λόγια, για σημαντικά κοινωνικά στρώματα, η καταφυγή σε υπεραπλουστευτικά αντιηγεμονικά αφηγήματα εκφράζει την αντίθεση τους στη διεύρυνση των ανισοτήτων, την αδιαφάνεια και την εξασθένηση της δημοκρατίας, την υπερ-συγκέντρωση πλούτου, την έλλειψη αντικειμενικότητας των κυρίαρχων ΜΜΕ.

Συνεπώς, η πρωταρχική και κύρια αιτία του προβλήματος της παραπληροφόρησης δεν είναι η υποτιθέμενη «ψεκασμένη» φύση μιας μερίδας του πληθυσμού – και δη των λαϊκών στρωμάτων – λόγω έλλειψης μόρφωσης, λογικής σκέψης και επιστημονικής κουλτούρας, αλλά η αδυναμία των κυβερνώντων – δηλαδή της πολιτικής, οικονομικής και μιντιακής εξουσίας – να παράγει σχέσεις εμπιστοσύνης με τους κυβερνώμενους και άρα την απαραίτητη κοινωνική συναίνεση σε ένα θέμα δημόσιας υγείας όπως αυτό της πολιτικής εμβολιασμού.

Όπως έχει δείξει η έρευνα διεθνώς, οι θεωρίες συνωμοσίας ευδοκιμούν ιδιαίτερα σε χώρες με έλλειμμα δημοκρατίας, υψηλά ποσοστά φτώχειας και ανεργίας, καθώς και έντονα φαινόμενα διαφθοράς, όπως η Ελλάδα.

Μια δεύτερη αιτία είναι η φύση της κυρίαρχης ιδεολογίας στην Ελλάδα. Όπως φαίνεται μέσα από τα παραδείγματα που εξετάσαμε, στην ελληνική περίπτωση η καχυποψία που πηγάζει από την έλλειψη εμπιστοσύνης προς την εξουσία μπολιάζεται με τον εθνικισμό, τη θρησκοληψία και την ιστορική ημιμάθεια που χαρακτηρίζουν διαχρονικά σημαντικά τμήματα της κοινωνίας, η πλειονότητα των οποίων – αλλά όχι το σύνολο – τοποθετείται στα δεξιά του πολιτικού φάσματος. Έτσι, στις πιο ακραίες περιπτώσεις, έχουμε την ανάδυση ιδεοληψιών που χαρακτηρίζονται από ένα πρωτότυπο μείγμα αρχαιολατρίας, μισαλλοδοξίας, ρατσισμού και θρησκόληπτου αρνητισμού της επιστήμης.

Πάνω σε αυτό το υπόστρωμα χτίζεται ένα πλέγμα μέσων κοινωνικής δικτύωσης που εργαλειοποιούν τις εν λόγω ιδεοληψίες για ίδιον όφελος. Το όφελος αυτό μπορεί να είναι πολιτικό, όπως στην περίπτωση του Ηλία Κασιδιάρη, του κόμματος του Αρτέμη Σώρρα, της Ελληνικής Λύσης αλλά και της Χρυσής Αυγής που πρωτοστατούν στην κριτική των εμβολιασμών για να αποσπάσουν ψηφοφόρους και οπαδούς. Μπορεί επίσης να είναι ιδεολογικό, όπως στην περίπτωση των θρησκευτικών οργανώσεων και των ορθόδοξων φονταμενταλιστών, που συμμετέχουν μαζικά και ενεργά στην παραπληροφόρηση γύρω από τα εμβόλια για να προωθήσουν την κοσμοθεωρία τους.

Το όφελος όμως μπορεί να είναι και οικονομικό, όπως στην περίπτωση γνωστών εκδοτών με ισχυρή παρουσία στα ραδιοτηλεοπτικά ΜΜΕ (Τράγκας, Τριανταφυλλόπουλος, Χίος), οι οποίοι μέσα από τη διφορούμενη και αμφίσημη στάση τους σε σχέση με την εμβολιαστική πολιτική αυξάνουν την πελατεία και τα κέρδη τους αδιαφορώντας για τις συνέπειες. Η τάση αυτή ισχυροποιείται από την εύκολη και γρήγορη διακίνηση παρεμφερών περιεχομένων σε διεθνές επίπεδο όπως είδαμε.

Το φαινόμενο αυτό της εργαλειοποίησης της κοινωνικής αντίδρασης από την ακροδεξιά κι από μέσα επικοινωνίας με κοινά ιδεολογικά χαρακτηριστικά στο πλαίσιο της πανδημίας δεν είναι ελληνικό φαινόμενο αλλά έχει παρατηρηθεί διεθνώς.

Τέλος, ένα σημαντικό κομμάτι τις ευθύνης φέρουν και οι πλατφόρμες των μέσων κοινωνικής δικτύωσης και ειδικά το YouTube και το Facebook τα οποία στην ελληνική περίπτωση είναι οι κύριοι φορείς παραπληροφόρησης και αντιεμβολιαστικής προπαγάνδας. Η υποκριτική στάση των γιγάντων της Σίλικον Βάλεϊ έγκειται στην αντιφατικότητα τους: από τη μία, καταδικάζουν δημόσια τις εν λόγω χρήσεις και παίρνουν κάποια επιφανειακά μέτρα για τον έλεγχο του προβληματικού περιεχομένου, αλλά από την άλλη, συνεχίζουν να αποκομίζουν τεράστια κέρδη από τις μαζικές διαδράσεις που παράγουν τέτοιου είδους περιεχόμενα.

Επεξήγηση της μεθοδολογίας της έρευνας

Για το γράφο του Twitter, αρχικά εντοπίστηκαν οι κοινότητες χρηστών οι οποίες δημοσιεύουν μηνύματα σχετικά με την πολιτική εμβολιασμού μέσω συλλογής δεδομένων με το ελεύθερο λογισμικό DMI-TCAT. Για την παρούσα έρευνα, χρησιμοποιήθηκαν οι εξής λέξεις-κλειδιά: «εμβόλιο, εμβόλια, εμβολιασμός», από την 5/11/2020 έως την 4/10/2021, ενώ περιορίσαμε την έρευνα στην ελληνική γλώσσα. Το σύνολο tweets που μαζέψαμε ήταν 152.855 tweets από 24.558 διαφορετικούς χρήστες.

Στους γράφους που παρήχθησαν με το ελεύθερο λογισμικό Gephi, οι χρήστες αποτελούν τις κουκκίδες και οι γραμμές δηλώνουν αλληλεπίδραση μεταξύ των κουκκίδων (δηλαδή των χρηστών). Οι χρήστες με μεγάλο βαθμό αλληλεπίδρασης μεταξύ τους (συγκριτικά με τους υπόλοιπους) ομαδοποιούνται σε μία κοινότητα. Με τη σειρά τους οι σχέσεις μεταξύ των κοινοτήτων προκύπτουν από τον βαθμό αλληλεπίδρασης των χρηστών μίας κοινότητας με τους χρήστες μιας άλλης κοινότητας. Όσο πιο έντονη είναι η αλληλεπίδραση τόσο πιο κοντά βρίσκονται οι κοινότητες. O αλγόριθμος ForceAtlas 2 που χρησιμοποιήθηκε τείνει να θέτει στο κέντρο του γράφου τους χρήστες που δέχονται αναφορές και παραπομπές από ποικιλία κοινοτήτων. Αντίθετα, στα άκρα του γράφου τοποθετούνται λογαριασμοί οι οποίοι αλληλεπιδρούν με ένα περιορισμένο φάσμα κοινοτήτων.

Για τον γράφο του YouTube χρησιμοποιήθηκε το Gephi αλλά με διαφορετικά δεδομένα. Τα δεδομένα συλλέχθηκαν μέσω της ελεύθερης εφαρμογής YouTube Data Tools. Η εφαρμογή ανιχνεύει ένα δίκτυο καναλιών που συνδέονται μέσω της λειτουργίας « προτεινόμενα κανάλια » που ανακτώνται από μια αναζήτηση με λέξεις κλειδιά. Οι μεγάλες κουκκίδες είναι τα πιο προτεινόμενα κανάλια για το συγκεκριμένο θέμα (εδώ η πολιτική εμβολισμού) και οι διασυνδέσεις τους με πιο μικρές κουκκίδες εξαρτάται από το αν το ένα κανάλι έχει κάνει εγγραφή στο άλλο. Για την παρούσα έρευνα, χρησιμοποιήθηκαν οι εξής λέξεις-κλειδιά: «εμβόλιο, εμβόλια, εμβολιασμός».

Για το γράφο Facebook, χρησιμοποιήθηκε επίσης το Gephi αλλά με διαφορετικά δεδομένα και διαφορετικό αλγόριθμο. Συγκεκριμένα, στον γράφο που αφορά το Facebook, οι κουκκίδες δηλώνουν τις σελίδες ή τις ομάδες που έχουν δημιουργηθεί στην πλατφόρμα, ενώ οι γραμμές δηλώνουν τους υπερσυνδέσμους (URLlinks) που έχουν διαμοιραστεί με το υπόλοιπο δίκτυο. Αυτό σημαίνει ότι οι γραμμές δεν δηλώνουν τον συσχετισμό των σελίδων μέσα στο Facebook, καθώς δεν μπορούμε να ξέρουμε αν μία σελίδα ακολουθεί κάποια άλλη. Επομένως, ο συσχετισμός εδώ δημιουργείται βάσει του περιεχομένου που έχουν διαμοιραστεί και, συγκεκριμένα, των URL links.

Ο αλγόριθμος που χρησιμοποιήθηκε εδώ προτιμάται για μικρότερα σύνολα δεδομένων (είχαμε περίπου 25000 δημοσιεύσεις) και τείνει να φέρει πιο κοντά και πιο κεντρικά τις σελίδες/ομάδες που έχουν διαμοιραστεί είτε ένα κοινό link είτε την ίδια ιστοσελίδα (π.χ. youtube.com). Τα χρώματα βοηθούν στην ομαδοποίηση των σελίδων και των ομάδων. Για παράδειγμα, δύο σελίδες που μοιράζονται ένα άρθρο μιας ιστοσελίδας βρίσκονται πολύ κοντά η μία στην άλλη και, κατά πάσα πιθανότητα, έχουν και το ίδιο χρώμα στον γράφο. Επιπρόσθετα, το μέγεθος των κουκκίδων συμβολίζει την δραστηριότητα μίας σελίδας/ομάδας σε σχέση με ιστοσελίδες που υπάρχουν στο παρόν δίκτυο: όσο πληθαίνουν οι ανακατευθύνσεις σε ιστοσελίδες που υπάρχουν στο δίκτυο, τόσο πιο μεγάλη γίνεται η κουκίδα. Τέλος, όπως και με την ανάλυση δικτύου του Twitter, στα άκρα του γράφου τοποθετούνται λογαριασμοί οι οποίοι αλληλεπιδρούν με ένα περιορισμένο φάσμα κοινοτήτων.

Για τη συλλογή δεδομένων από το Facebook, χρησιμοποιήθηκε η πλατφόρμα CrowdTangle, που ανήκει στην ίδια εταιρεία και επιτρέπει τη δωρεάν πρόσβαση σε ερευνητές και δημοσιογράφους με στόχο την μελέτη διαφόρων κοινωνικών εξελίξεων, όπως παραδείγματος χάριν η παραπληροφόρηση σχετικά με τον εμβολιασμό. Το CrowdTangle διαθέτει αποκλειστικά δημόσια δεδομένα και, άρα, δεν παραβιάζει τους όρους του Γενικού Κανονισμού για την Προστασία των Δεδομένων της Ευρωπαϊκής Ένωσης. Για την παρούσα έρευνα, χρησιμοποιήθηκαν οι εξής λέξεις-κλειδιά: «εμβόλιο, εμβόλια, εμβολιασμός», από την 7/02/2020 έως την 3/10/2021, ενώ περιορίσαμε την έρευνα στην ελληνική γλώσσα. Το σύνολο αναρτήσεων που μαζέψαμε ήταν 24,725, οι οποίες προέρχονται τόσο από σελίδες όσο κι από ομάδες.

Για την ανάλυση λόγου πραγματοποιήθηκε αυτοματοποιημένη λεξιλογική ανάλυση με την χρήση του ελεύθερου λογισμικού IRaMuTeQ. Η μέθοδος κατατέμνει τα κείμενα σε μικρότερα τμήματα βάσει σημείων στίξης και μεγέθους και στη συνέχεια ταξινομεί τα τμήματα σε συστάδες με βάση τη λεξική τους ομοιότητα. Οι συστάδες που δημιουργούνται από τη λεξική ταξινόμηση είναι σύνολα τμημάτων που τείνουν να περιέχουν τις ίδιες λέξεις (κλάσεις). Με αυτόν τον τρόπο μπορούμε να αποκτήσουμε τα κύρια διακριτικά πλαίσια και θέματα που εμφανίστηκαν γύρω από το ζήτημα που μας ενδιαφέρει.

Οι συγγραφείς της έρευνας:

Νίκος Σμυρναίος, Αναπληρωτής Καθηγητής Πολιτικής Οικονομίας της επικοινωνίας στο Πανεπιστήμιο της Τουλούζης, συγγραφέας του βιβλίου «Το ολιγοπώλιο του διαδικτύου: Πώς οι Google, Apple, Facebook, Amazon και Microsoft πήραν τον έλεγχο της ψηφιακής μας ζωής», Μεταμεσονύκτιες Εκδόσεις, 2018.

Χάρης Παπαευαγγέλου, Υποψήφιος Διδάκτορας ερευνητής Πολιτικής Οικονομίας των Μέσων Κοινωνικής Δικτύωσης στο Πανεπιστήμιο της Τουλούζης και υπότροφος H2020 -Marie Sklodowska-Curie στο Ευρωπαϊκό Ερευνητικό Δίκτυο JOLT.

Πάνος Τσιμπούκης, Υποψήφιος Διδάκτορας Επιστημών Πληροφορίας και Επικοινωνίας στο Πανεπιστήμιο της Τουλούζης και υπότροφος του γαλλικού κράτους, επιστημονικός συντάκτης.

inffowar logo

Βοήθησε το INFO-WAR να συνεχίσει την ανεξάρτητη δημοσιογραφία

Για περισσότερες επιλογές πατήστε εδώ