«Θα είμαι εκεί όπου φωνάζει ο κόσμος όταν εξοργίζεται. Θα είμαι εκεί που τα πεινασμένα παιδιά γελάνε όταν βρίσκουν φαγητό. Και όταν οι άνθρωποι θα μπορούν να τρέφονται με αυτά που καλλιεργούν… θα είμαι και πάλι εκεί». Για ορισμένους αυτός ο μονόλογος του Τομ Τζόουντ, του ήρωα του Τζον Στάϊνμπεκ από τα σταφύλια της οργής, αποτελεί μια από τις κορυφαίες στιγμές της παγκόσμιας λογοτεχνίας του 20ου αιώνα. Αυτό που ελάχιστοι όμως έχουν αναρωτηθεί είναι εάν η σχεδόν «δημοσιογραφική» καταγραφή του Στάϊνμπεκ για την Αμερική της δεκαετίας του ’30 μπορεί να περιγράψει το σκηνικό που στήνεται και σήμερα στην Αμερική αλλά και ολόκληρο τον πλανήτη.
Τα Σταφύλια της Οργής περιγράφουν το μεταναστευτικό ρεύμα που δημιουργήθηκε στο εσωτερικό των ΗΠΑ όταν ένα κύμα σκόνης κάλυψε κυριολεκτικά τις μεσοδυτικές πολιτείες καταστρέφοντας την παραγωγή χιλιάδων αγροτών. Είναι η εποχή όπου η Αμερική βρίσκεται στη χειρότερη φάση της Μεγάλης Ύφεσης, η οποία πυροδοτήθηκε από το χρηματιστηριακό κραχ του 1929. Το κύμα σκόνης αν και φαντάζει σαν ένα απλό φυσικό φαινόμενο είναι αποτέλεσμα των στρεβλώσεων στην παγκόσμια παραγωγή σιτηρών που αυξάνει τις μονοκαλλιέργειες οι οποίες με τη σειρά τους προκαλούν ερημοποίηση τεράστιων εκτάσεων. Το αποτέλεσμα είναι πείνα και εξαθλίωση για ένα μεγάλο τμήμα του αμερικανικού πληθυσμού.
Σχεδόν οκτώ δεκαετίες αργότερα η ξηρασία που πλήττει τις Ηνωμένες Πολιτείες απειλεί όχι μόνο τον τοπικό πληθυσμό αλλά ολόκληρο τον πλανήτη. Ερευνητές από την Αμερική και την Ευρώπη προειδοποιούν ότι εάν συνεχιστούν τα ίδια καιρικά φαινόμενα μπορεί να έχουμε επανάληψη του 2008 όταν η κρίση στην αγορά τροφίμων πυροδότησε εξεγέρσεις με δεκάδες νεκρούς σε περίπου 30 χώρες του πλανήτη. Και αν σε ορισμένους η πρόβλεψη αυτή θυμίζει τη θεωρία του χάους – όπου το πέταγμα μιας πεταλούδας μπορεί να προκαλέσει ένα τυφώνα στην άλλη άκρη του πλανήτη – αυτή τη φορά τα πράγματα μπορούν να εξηγηθούν πολύ πιο εύκολα.
Οι Ηνωμένες Πολιτείες παραμένουν ο μεγαλύτερος και με διαφορά παραγωγός σιτηρών στον κόσμο. Καθώς μάλιστα η Άνοιξη του 2012 σημαδεύτηκε από μικρή αύξηση της θερμοκρασίες οι Αμερικανοί παραγωγοί ανέμεναν μια από τις καλύτερες σοδειές των τελευταίων δεκαετιών. Ο υδράργυρος όμως συνέχισε να ανεβαίνει επικίνδυνα και σε συνδυασμό με την ξηρασία και τις καταστροφικές πυρκαγιές είχε αποτέλεσμα περίπου το 75% της παραγωγής να καταστραφεί ή να θεωρείται πολύ κακής ποιότητας. Το αποτέλεσμα είναι ότι στα μέσα Ιουλίου η τιμή των σιτηρών ξεπέρασε κάθε ιστορικό προηγούμενο συμπαρασύροντας την παγκόσμια αγορά τροφίμων. Όπως συμβαίνει σε αυτές τις περιπτώσεις οι ελλείψεις τροφίμων αναγκάζουν αρκετές χώρες να περιορίσουν τις εξαγωγές τους (προκειμένου να διατηρήσουν τις τιμές στο εσωτερικό) γεγονός που επιδεινώνει την κατάσταση με πολλαπλασιαστικά χαρακτηριστικά. Η άνοδος στις τιμές ειδών βασικής διατροφής οδηγεί σε αύξηση του πληθωρισμού κυρίως στις φτωχότερες χώρες του πλανήτη καθώς εκεί τα τρόφιμα καταλαμβάνουν πολύ μεγαλύτερο ποσοστό στο καλάθι της νοικοκυράς. Παρόμοια φαινόμενα είχαν παρατηρηθεί το 2008 αλλά και το 2010 και οδήγησαν σε αιματηρές εξεγέρσεις σε δεκάδες χώρες. Για αρκετούς αναλυτές μάλιστα αυτές οι ανατιμήσεις βασικών ειδών αποτέλεσαν τον πυροκροτητή για την έκρηξη της Αραβικής Άνοιξης. Παράλληλα έπρωξαν κάτω από το όριο της φτώχειας άλλα 100 εκατομμύρια ανθρώπους σε όλο τον κόσμο.
Μέχρι εδώ όλα θα μπορούσαν να αποδοθούν σε ακραία καιρικά φαινόμενα, μια κακή στιγμή δηλαδή για την αμερικανική παραγωγή, οι επιπτώσεις της οποίας θα αντιμετωπιστούν σε διάστημα το πολύ ενός χρόνου. Στην πραγματικότητα πίσω από αυτή την αλυσίδα γεγονότων κρύβεται ο ανθρώπινος παράγοντας και μια τεράστια χρηματοπιστωτική φούσκα η οποία θα μπορούσε να συμπαρασύρει και πάλι την παγκόσμια οικονομία. Καταρχάς η ίδια η ξηρασία που πλήττει τις ΗΠΑ οφείλεται σύμφωνα με τους περισσότερους επιστήμονες στο φαινόμενο του θερμοκηπίου και την αλόγιστη έκκληση διοξειδίου του άνθρακα στην ατμόσφαιρα. Το γεγονός δηλαδή ότι η ξηρασία πλήττει το σύνολο των καλλιεργήσιμων εκτάσεων των ΗΠΑ και όχι συγκεκριμένες περιοχές είναι μια ένδειξη ότι η καταστροφή του κλίματος θα έχει διαρκείς και απρόβλεπτες επιπτώσεις στην παραγωγή τροφίμων.
Το σημαντικότερο πρόβλημα όμως είναι ότι από το 2008 η παγκόσμια αγορά τροφίμων έχει μετατραπεί σε ένα τεράστιο «καζίνο» για το κερδοσκοπικό κεφάλαιο. Μετά την κατάρρευση της Lehman Brothers αρκετοί θεσμικοί επενδυτές αναζήτησαν ασφαλέστερα καταφύγια για τα κεφάλαια τους στην αγορά τροφίμων. Από μόνο του αυτό το φαινόμενο προκαλεί ανοδικές τάσεις στις τιμές καθώς οι επενδυτές επιθυμούν μια σταθερή αλλά ελεγχόμενη άνοδο των τιμών. Χάρη στην απελευθέρωση των αγορών όμως στο ίδιο παιχνίδι πέρασαν και οι σπεκουλαδόροι του παγκόσμιου χρηματοπιστωτικού συστήματος. Ύστερα από μια σχετική χαλάρωση τα φαινόμενα αυτά επανέρχονται φέτος λόγω της κρίσης της ευρωζώνης που οδηγεί και πάλι σε μετακίνηση κεφαλαίων προς την αγορά τροφίμων.
Οι απρόβλεπτες επιπτώσεις της κερδοσκοπίας έρχονται να προστεθούν σε μια πιο αργή αλλά σταθερή αύξηση της τιμής των τροφίμων που προκαλείται από τη χρήση καλλιεργειών για την παραγωγή βιοκαυσίμων.
Υπολογίζοντας τους δυο τελευταίους παράγοντες, δηλαδή τις στρεβλώσεις στην αγορά τροφίμων και την καταστροφή μεγάλων ποσοτήτων για βιοκαύσιμα, το Βρετανικό ινστιτούτο ερευνών NESCI είχε δημιουργήσει ένα μοντέλο πρόβλεψης της επόμενης μεγάλης κρίσης. Οι ερευνητές περίμεναν τα πρώτα συμπτώματα μέσα στο 2013, τώρα όμως δηλώνουν ότι δεν είχαν συμπεριλάβει την απρόβλεπτη ξηρασία που έπληξε τις Ηνωμένες Πολιτείες. «Απέχουμε μόνο μια κακή σοδειά από την καταστροφή» έλεγε χαρακτηριστικά ο διάσημος Αμερικανός περιβαλλοντολόγος Λέστερ Μπράουν, συμπληρώνοντας ότι τα φαινόμενα ακραίων καιρικών φαινομένων που προκαλεί το φαινόμενο του θερμοκηπίου μπορούν ανά πάσα στιγμή να σκάσουν την τεράστια φούσκα που έχει δημιουργηθεί στην αγορά τροφίμων. Ο ίδιος υπενθύμιζε ότι μόλις πριν από δυο χρόνια η Ρωσία έχασε το 40% της γεωργικής παραγωγής της λόγω των αυξημένων θερμοκρασιών και των τεράστιων πυρκαγιών που κατέστρεψαν δασικές και καλλιεργήσιμες εκτάσεις.
Δυο φαινομενικά ασύνδετοι παράγοντες, το φαινόμενο του θερμοκηπίου και η σπέκουλα στις διεθνείς χρηματαγορές, απειλούν και πάλι την σταθερότητα στον πλανήτη. Και για άλλη μια φορά τα αποτελέσματα δεν θα μετριούνται μόνο σε πείνα και εξαθλίωση αλλά και σε εξεγέρσεις με ανυπολόγιστες ανθρώπινες απώλειες.
Άρης Χατζηστεφάνου
Επίκαιρα Ιούλιος 2012