Αλέξανδρος Γεωργίου
Πηγή: K-lab
Ο καθηγητής Οικονομικών στο Λύκειο, προσπαθώντας να μας εξηγήσει την νεοκλασική αντίληψη για τον καθορισμό της τιμής/αξίας μέσα από την έννοια της σπανιότητας, μας εξηγούσε ότι τα διαμάντια είναι ακριβά επειδή είναι σπάνια, ενώ η άμμος είναι άφθονη και θα ήταν εξαιρετικά παράλογο να ζητά κανείς να πληρωθεί πολλά λεφτά για την άμμο, αφού υπάρχει παντού και όποιος θέλει μπορεί να πάει και να μαζέψει! Τι οξύμωρο είναι το γεγονός ότι σήμερα διεξάγεται ένας πραγματικός πόλεμος για την άμμο σ.1 σε διάφορες γωνιές του πλανήτη αλλά κυρίως στην Ινδονησία (όπου συμμορίες, μαφίες και εταιρίες κυριολεκτικά σκοτώνονται για την άμμο)… Αυτή είναι η σκληρή πραγματικότητα στα παρασκήνια ενός κόσμου που η ψηφιακή ανάγκη για πληροφορία εκτινάσσει την απαίτηση για μικροτσίπ, σιλικόνη, πυρίτιο, και άρα άμμο. Πίσω από τον αγγελικά πλασμένο κόσμο του Facebook και των φανταστικών ψηφιακών υπηρεσιών μαίνεται ένας ανοιχτός πόλεμος εκμετάλλευσης, εξουσίας και ιμπεριαλισμού.
Το ίντερνετ ως ελευθερία, ως συνήθεια και ως ανάγκη
Από την εποχή των μουσάτων μέτα-hippie nerds της Καλιφόρνια ως την εποχή των μαζικών παρακολουθήσεων και του ανοιχτού κυβερνοπολέμου έχουν μεσολαβήσει μόνο λίγες δεκαετίες. Μικρές ομάδες “περίεργων” (weird-o) φοιτητών και καθηγητών πανεπιστημίου, προερχόμενοι από το ελευθεριάζον πνεύμα της δεκαετίας του ’60, αποτέλεσαν τους πιονέρους αυτού που αργότερα θα ήταν γνωστό ως πληροφορική και διαδίκτυο. Την ίδια εποχή και από τις ίδιες ομάδες ξεκίνησε η θεμελιακή μυθολογία της πληροφορικής σαν ένα μείγμα τεχνο-αναρχίας και ριζοσπαστικού ατομικισμού: ο καθένας μπορούσε με όπλο ένα πληκτρολόγιο να κάνει τομές στην πραγματικότητα, να πάρει πίσω τη δημιουργικότητα από την “αλλοτρίωση” της καπιταλιστικής παραγωγής. Αυτή και μόνο η δυνατότητα (κρυμμένη βέβαια πίσω από παράξενες καινούργιες λέξεις και μια μυστική γνώση) ήταν ταυτόχρονα για τους μυημένους μια βόμβα στα θεμέλια του συστήματος, μια ριζική αλλαγή στον πυρήνα του βιομηχανικού μοντέλου. Απόηχοι αυτής της μυθολογίας επιβιώνουν σε ομάδες χάκερ, σε b-movies, στον καθημερινό λόγο ως διάσταση των νέων με τους γονείς τους. Τελευταία μαζική προβολή αυτής της μυθολογίας ίσως ήταν ο χαμός γύρω από το Y2K bug, την υπόθεση ότι με την αλλαγή χιλιετίας θα “τρελαίνονταν” όλοι οι υπολογιστές του πλανήτη. Πλέον, η επαφή με το ίντερνετ και την πληροφορική έχει γίνει καθημερινή δραστηριότητα μέσω smart phones, tables, PCs, laptops, smart tv, αλλά και ψυγεία, ηλεκτρικές κουζίνες, ρολόγια, πλυντήρια και μια σειρά “έξυπνες” ηλεκτρικές συσκευές που μπορούν να προγραμματιστούν. Η σειρά έχει πλέον αντιστραφεί: παλιότερα, όποιος είχε υπολογιστή με σύνδεση στο ίντερνετ μπορούσε να έχει πρόσβαση σε μια υπηρεσία όπως το facebook, τώρα κάποιος αγοράζει υπολογιστή και πρόσβαση στο ίντερνετ για να μπει στο facebook. Η σύμφυση κυβερνητικού και μη βίου είναι μια καθημερινότητα, μια συνήθεια και η on-line ύπαρξη μια ανάγκη, που θέτει ξανά τη νόρμα μεταξύ κανονικού και παράξενου, στο βαθμό που όποιος δεν έχει λογαριασμό στο facebook θεωρείται καθυστερημένος ή αντίστροφα “πολύ προχώ”.
Το νεοφιλελεύθερο διαδίκτυο και οι χάκερς
Είναι όμως τόσο πολύ μύθος η δύναμη των υπολογιστών και αντίστοιχα του χακέματος; Η αλήθεια είναι πως όχι, και αυτό έχει να κάνει περισσότερο με το νεοφιλελευθερισμό παρά με τους υπολογιστές και το ίντερνετ καθαυτά. Η νεοφιλελεύθερη απαίτηση για επιτάχυνση του spin των παγκόσμιων αγορών, η απαίτηση για αγοραπωλησίες εδώ-και-τώρα, η επιθυμία επένδυσης ανά πάσα στιγμή στα ανοιχτά χρηματιστήρια του πλανήτη δεν μπορούν να εκπληρωθούν ικανοποιητικά παρά μόνο με το ίντερνετ. Ίσως για ακόμη μια φορά, το ίδιο το σύστημα της αγοράς χτίζει πάνω σε σαθρά θεμέλια και ίσως ένα χάκεμα να μπορεί να του τραβήξει τη σανίδα κάτω από τα πόδια. Αυτό το υπόβαθρο απαίτησης των αγορών επιτρέπει σε χάκερς να κάνουν ζημιές εκατομμυρίων ευρώ, απλά καθυστερώντας συναλλαγές, μπλοκάροντας υπηρεσίες, υποκλέπτοντας κάποια emails. Τρεις παράγοντες εμποδίζουν το χάκινγκ να γίνει άμεσα επικίνδυνο για το σύστημα των διεθνών αγορών και κρατών: η απίστευτη επένδυση ποσών στην ασφάλεια των ηλεκτρονικών συναλλαγών, το φράγμα γνώσης μεταξύ των “γκουρού” χάκερς και του μαζικού κινήματος και η ιδεολογία του χάκερ. Η πικρή αλήθεια των ηλεκτρονικών συστημάτων είναι ότι δεν υπάρχει πόρτα που να μην μπορεί να παραβιαστεί, όπως εύστοχα αναφέρεται στα εγχειρίδια ασφάλειας ηλεκτρονικών υπολογιστών, γι’ αυτό και ο ρεαλιστικός στόχος των ερευνών στην ασφάλεια είναι να κάνουν πρακτικά δύσκολο το να παραβιαστεί ένα ηλεκτρονικό σύστημα. Είναι ένας διαρκής αγώνας δρόμου μεταξύ θωράκισης και παραβίασης ο οποίος έχει μια σχετικά αυτοτελή δυναμική. Αυτό τον αγώνα δρόμου και τις σύνθετες τεχνικές που απαιτεί κάθε φορά αντικειμενικά δεν μπορεί να τις παρακολουθήσει ένας άνθρωπος χωρίς τεχνικές γνώσεις και εμπειρία στους υπολογιστές και τα δίκτυα. Αυτό δημιουργεί ένα φραγμό και μια απόσταση μεταξύ ενός αντισυστημικού, αντινεοφιλελεύθερου κινήματος (όπως αυτά που αναπτύχθηκαν στις πρώτες δεκαετίες του 21ου αιώνα) και ενός “επίλεκτου” σώματος ακτιβιστών – χάκερς. Αυτή είναι η βάση στην οποία αναπτύσσεται η ιδεολογία του χάκερ, αντλώντας από την μυθολογία των πρωτοπόρων της πληροφορικής. Είναι μια ιδεολογία που αναμειγνύει τον ελιτισμό του γνώστη ενάντια στην αδαή μάζα, με διαμεσολάβηση μια ακατανόητη τεχνική γλώσσα, και ταυτόχρονα μια ιδεολογία του ρομαντικού vigilante που παίρνει εκδίκηση από το σύστημα για χάρη όλων των υπολοίπων.
Ίντερνετ: μια στρατιωτική ιστορία
Το διαδίκτυο έλαμψε μέσα στο όραμα του νεοφιλελευθερισμού σαν ένα πεδίο ελευθερίας και αναρχίας. Πράγματι, στα πρώτα χρόνια λειτουργίας του ήταν κάτι το πρωτόγνωρο: χωρίς κεντρική αρχή, ο καθένας μπορούσε να συνδεθεί με τον προσωπικό του υπολογιστή και να έχει πρόσβαση σε υλικά, γνώση, αργότερα media, αδιαμεσολάβητα και χωρίς έλεγχο. Γνώμες, αστεία συζητήσεις μπορούσαν να κυκλοφορούν μέσα από διάφορα κανάλια όπως προσωπικές σελίδες, mailing lists, chat rooms και να διαδίδονται σε κάθε γωνιά του πλανήτη. Σήμερα, μετά τις αποκαλύψεις των Wikileaks και την κίνηση δημοσιότητας του Snowden, το διαδίκτυο μοιάζει περισσότερο με πραγματοποίηση του Μεγάλου Αδερφού, περισσότερο με ένα ηλεκτρονικό Πανοπτικόν, ένα μάτι που τα καταγράφει όλα και τα βλέπει όλα. Μπορούμε να μιλάμε για ένα χαμένο Παράδεισο; Για ένα τραίνο της ελευθερίας που χάθηκε και πρέπει να το κυνηγήσουμε;
Η πραγματικότητα είναι κάπως διαφορετική και αν θέλουμε να την αναζητήσουμε πρέπει να ανατρέξουμε ακόμα και στο Δεύτερο Παγκόσμιο Πόλεμο. Μέσα στη φωτιά της παγκόσμιας μάχης, τη στιγμή που εκατομμύρια ζωές χάνονταν στη μάχη ενάντια στο Φασισμό, τα ιμπεριαλιστικά κέντρα σχεδίαζαν την επόμενη μέρα των εκπληκτικών τεχνολογιών που εφευρέθηκαν στα πλαίσια του πολέμου, για χρήσεις “ειρηνικές”. Οι τεχνολογίες επικοινωνιών γνώρισαν εκρηκτική ανάπτυξη μέσα στον πόλεμο και όταν είχε διαφανεί ότι η νίκη απέναντι στη ναζιστική Γερμανία ήταν θέμα χρόνου, μεγάλες στρατιωτικές εγκαταστάσεις μετατράπηκαν σε εργαστήρια ανάπτυξης νέων τεχνολογιών επικοινωνίας για τη μάχη της παγκόσμιας ηγεμονίας που άνοιγε ήδη από τα τέλη του 1943. Ίσως το πιο χαρακτηριστικό παράδειγμα αποτελεί η βάση τηλεπικοινωνιών και παρακολουθήσεων των ραδιοκυμάτων στον Ειρηνικό, στον πόλεμο εναντίον της Ιαπωνίας που βρισκόταν στη Χαβάη και “όλως τυχαίως” είναι ένα από τα βασικά της NSA και το σημείο από το οποίο ξεκίνησαν οι αποκαλύψεις του Snowden…
Είναι γνωστή ιστορία το γεγονός ότι το ίντερνετ είναι εφεύρεση της DARPA (Defence Advanced Resaerch Projects Agency), της πιο προωθημένης υπηρεσίας ερευνών του στρατού των ΗΠΑ. Η υπηρεσία αυτή βρίσκεται πίσω σχεδόν από οτιδήποτε έχει παραχθεί ερευνητικά στο επίπεδο των δικτύων, των τηλεπικοινωνιών και του ίντερνετ από τη στιγμή που δημιουργήθηκε το 1957 – στην κορύφωση του Ψυχρού Πολέμου – αλλά και πίσω από την ανάπτυξη της ρομποτικής, των υλικών αντικατασκοπείας, του βιοχημικού πολέμου κ.ά. Το έδαφος για την εκρηκτική ανάπτυξη των ερευνών της υπηρεσίας αυτής ήταν στρωμένο από τον ίδιο τον ανταγωνισμό του Ψυχρού Πολέμου και πραγματικός καταλύτης υπήρξε το νέο μοντέλο συνεργασίας μεταξύ στρατού, κράτους και επιστημόνων που εγκαινίασε το εργαστήριο ανάπτυξης της ατομικής βόμβας στο Los Alamos. Μπορούμε να πούμε ότι έθεσε το μοντέλο και για τη μεγάλη επιχειρηματική δραστηριότητα των πολυεθνικών ομίλων, καθώς το μοντέλο του R&D τμήματος (Research And Development) προέκυψε σαν επιχειρηματική προέκταση των στρατιωτικών ερευνών. Ακολούθησαν δεκαετίες διείσδυσης της στρατιωτικής χρηματοδότησης στα μεγάλα Πανεπιστήμια και ερευνητικά κέντρα των ΗΠΑ και την ανάπτυξη ενός στρατιωτικό-επιχειρηματικού συμπλέγματος στον ανερχόμενο τομέα της γνωστής τότε ως Κυβερνητικής. Φτάνοντας στο σήμερα, αναμφίβολα υπήρξε μεγάλο πλήγμα στην μυθολογία του ίντερνετ ως παραδείσου ελευθερίας η αποκάλυψη ότι η DARPA ήταν από την αρχή και μέχρι τώρα διαρκώς παρούσα μέσα στα ασφαλή, κρυπτογραφημένα δίκτυα όπως το περίφημο πρωτόκολλο TOR…
Σήμερα, πίσω από τον θαυμαστό κόσμο του facebook και των social media, διεξάγεται ένας ανοιχτός κυβερνο-πόλεμος. Όλοι οι μεγάλοι στρατοί του πλανήτη έχουν επενδύσει πολλά στο να εκπαιδεύσουν κυβερνο-στρατιώτες που μπορούν να φέρουν σημαντικά πλήγματα στον εκάστοτε εχθρό. Από υποκλοπές, παρεμπόδιση των υπηρεσιών, αδυναμία επικοινωνιών μέχρι και ζημιά στις φυσικές υποδομές, οι κυβερνοστρατιώτες ασκούνται καθημερινά, συνήθως κρυφά αλλά και άλλοτε φανερά ως επίδειξη δύναμης: το “σκουλήκι” stuxnet του Ισραηλινού στρατού θεωρείται υπεύθυνο για την καταστροφή πυρηνικών εγκαταστάσεων του Ιράν και μεγάλη ζημιά στο πυρηνικό του πρόγραμμα. Αλλά και μέσα στο θαυμαστό κόσμο των social media διεξάγεται πόλεμος εναντίον του εσωτερικού και εξωτερικού εχθρού. Στρατοί και κρατικές υπηρεσίες χρησιμοποιούν τη δύναμη του “viral” με ψεύτικους λογαριασμούς, ώστε να κάνουν μαύρη προπαγάνδα, να ενισχύουν την πολιτική δυσαρέσκεια ρίχνοντας λάδι στην κοινωνική αναταραχή όπου αυτό βολεύει, αλλά και ανιχνεύουν συμπεριφορές και ψυχολογικά προφίλ με ανεπτυγμένες αλγοριθμικές τεχνικές από το επιστημονικό πεδίο της Εξόρυξης Δεδομένων.
Στρατιώτες και έμποροι
Σε όλα αυτά ισχύει ότι προελαύνουν τα κανόνια και ακολουθούν οι αγορές. Η εξατομικευμένη διαφήμιση και οι αλγοριθμικά παραγόμενες προτάσεις προϊόντων βασίζονται στην εκλεπτυσμένη ανάλυση της διαδικτυακής συμπεριφοράς όλων μας και αποτελούν την τελευταία λέξη στο χώρο του μάρκετινγκ. Δύο παραδείγματα χρήσης μπορούν να μας πείσουν: η αλυσίδα λιανικής πώλησης Target ανέλυσε τη διαδικτυακή συμπεριφορά γυναικών που μένουν έγκυες και ξεκίνησε να τους στέλνει διαφημίσεις για μωρουδιακά (ακόμα και σε περιπτώσεις που οι ίδιες δεν είχαν συνειδητοποιήσει ότι είναι έγκυες!) και η προεκλογική καμπάνια του Ομπάμα στις εκλογές του 2012 που βασίστηκε σε ανάλυση δεδομένων, κόστισε πολύ λιγότερο από τους αντιπάλους του και του χάρισε μεγάλη διεισδυτικότητα σε αμφίβολα target groups και άνετη επικράτηση. Αυτό που αναλύεται είναι τα λεγόμενα meta-data όπως τα κλικ που κάνουμε, τα θέματα των σελίδων που επισκεπτόμαστε, ακόμα περισσότερο η σειρά με την οποία επισκεπτόμαστε κάποιες σελίδες, οι φίλοι μας στα κοινωνικά δίκτυα και η συμπεριφορά τους (δείξε μου το φίλο σου να σου πω ποιος είσαι), τα συμπεράσματα που μπορούν να βγουν για τα συναισθήματά μας ανάλογα με τις σελίδες που επισκεπτόμαστε και άλλα πολλά μεταδεδομένα. Όλος αυτός ο όγκος πληροφορίας είναι εμπορεύσιμος, γι’ αυτό και υπάρχουν τεράστιες (με την έννοια του όγκου δεδομένων) αποθήκες ανεπεξέργαστων δεδομένων (data warehouses) οι οποίες φυλάσσουν τέτοια μεταδεδομένα και πουλούν πρόσβαση σε αυτά σε κάθε ενδιαφερόμενο.
Σπάζοντας το φράγμα
Όλα τα παραπάνω διαμορφώνουν μια ζοφερή εικόνα για τον ψηφιακό μας κόσμο. Μας κάνουν να σκεφτόμαστε ότι δεν υπάρχει τρόπος να ξεφύγει κανείς από μια διαρκή παρακολούθηση και καταγραφή. Η αλήθεια όμως ποτέ δεν είναι άσπρη ή μαύρη. Το διαδίκτυο, με τον άναρχο τρόπο που έχει εξαπλωθεί έχει τη δυναμική του να αποτελέσει ένα πραγματικό οργανωτή της γενικής διάνοιας των ανθρώπων. Η πρόσβαση στην πληροφορία και στη γνώση στα πλαίσια της μαζικής κοινωνίας ποτέ ως τώρα δεν ήταν τόσο άμεση και τόσο πλατιά και αυτό γεννά ανέλπιστες θετικές κοινωνικές συνέπειες. Σε ένα κόσμο αυξημένης δυσπιστίας απέναντι στα mass media, στην εποχή του διαδικτύου δύσκολα μπορεί να μείνει κάτι κρυφό για πολύ. Όταν αυτές οι δυνατότητες συναντούν την ανάπτυξη του πολύμορφου μαζικού κινήματος, το αποτέλεσμα είναι εκρηκτικό και επιταχύνει με πρωτόγνωρο τρόπο τις εξελίξεις – άλλωστε όλα τα μεγάλα κινήματα και εξεγέρσεις των τελευταίων χρόνων συνέβησαν ταυτόχρονα στον πραγματικό χρόνο και στον ηλεκτρονικό χρόνο, ενσωματώνοντάς τον βίαια στην πραγματικότητα του κοινωνικού ανταγωνισμού (βλέπε Αραβική Άνοιξη). Πλάι σε αυτά, υπάρχει και μια τεχνική λεπτομέρεια που καθιστά το ηλεκτρονικό Πανοπτικό περισσότερο μια ιδεολογία, παρά μια πραγματικότητα: ο όγκος της πληροφορίας που παράγεται σε πραγματικό χρόνο είναι πάντα πολύ μεγαλύτερος από τον όγκο της πληροφορίας που μπορούμε να επεξεργαστούμε τεχνικά και να αναλύσουμε στον ίδιο χρόνο.
Βρισκόμαστε μπροστά σε μια νέα εκρηκτική εποχή σύμφυσης του κοινωνικού και του ψηφιακού, μιας πραγματικής επέκτασης της ζωής σε μια νέα ταυτόχρονη σφαίρα. Αυτό σηματοδοτεί μια επέκταση και του κοινωνικού ανταγωνισμού σε αυτή τη νέα σφαίρα και μεγάλες αντιπαραθέσεις ιδεολογικές, πολιτικές και κοινωνικές στον κόσμο της πληροφορίας. Βήματα παραπάνω έχουν γίνει σπερματικά από το κίνημα με στόχο να ξεπεραστεί και το υλικό φράγμα της χρήσης ιδιωτικών ή κρατικών υποδομών για ελεύθερη επικοινωνία. Το παράδειγμα της Puerta Del Sol, όπου εκτός από δικές τους σελίδες ενημέρωσης και συζητήσεων, οι Indignados είχαν εγκαταστήσει και το δικό τους δίκτυο είναι ενθαρρυντικές για το μέλλον του κινήματος και την αφομοίωση της αυξημένης κοινωνικής γνώσης και δεξιότητας. Η κοινωνική δημιουργικότητα σε στιγμές αναβρασμού θα είναι πάντα ένα βήμα πιο μπροστά από τις τεχνικές της κυριαρχίας και, δεδομένων των νέων τεχνικών δυνατοτήτων και κοινωνικών δεξιοτήτων, αυτό μπορεί να μας κάνει αισιόδοξους.