Σε μια από τις πιο χαρακτηριστικές σκηνές του κινηματογραφικού μιούζικαλ Μέρι Πόπινς ένας από τους βασικούς ήρωες προκαλεί χωρίς να το καταλάβει ένα τραπεζικό πανικό – το λεγόμενο Bank run. Οι πελάτες της τράπεζας ακούγοντάς τον να φωνάζει νομίζουν ότι υπάρχει κάποιο πρόβλημα στις καταθέσεις τους και αρχίζουν να αποσύρουν μαζικά τα χρήματά τους, αναγκάζοντας την τράπεζα να σταματήσει πραγματικά τη λειτουργία της.
Αν και το μιούζικαλ κυκλοφόρησε στη μεγάλη οθόνη στα μέσα της δεκαετίας του ’60, όταν η μεταπολεμική ανάπτυξη βρισκόταν στο αποκορύφωμά της, το μυθιστόρημα στο οποίο στηρίζεται γράφτηκε το 1934 όταν οι Ηνωμένες Πολιτείες και ολόκληρος ο πλανήτης εισέρχονταν στη χειρότερη φάση της λεγόμενης Μεγάλης Ύφεσης της δεκαετίας του ’30. Η εικόνα των ανθρώπων που σχηματίζουν ουρές έξω από τα υποκαταστήματα τραπεζών χαράχτηκε βαθιά στο συλλογικό υποσυνείδητο των Ηνωμένων Πολιτειών και αρκετών ακόμη χωρών και έγινε συνώνυμο της οικονομικής αποτυχίας.
Καθώς λοιπόν τα διεθνή μέσα ενημέρωσης κατέγραφαν όλες τις προηγούμενες εβδομάδες μια σημαντική αύξηση στην απόσυρση καταθέσεων από τράπεζες της Ελλάδας και της Ισπανίας αρκετοί αναρωτήθηκαν αν έχουμε μπροστά μας τα πρώτα σημάδια ενός επερχόμενου τραπεζικού πανικού. Τα δυο προηγούμενα χρόνια αρκετοί έσπευσαν να προβλέψουν μια πιθανή τραπεζική κατάρρευση ξεχνώντας ότι η απόσυρση των καταθέσεων δεν γινόταν από φόβο αλλά από ανάγκη. Οι πολίτες δηλαδή απέσυραν τις αποταμιεύσεις τους για να επιβιώσουν απέναντι στα τρομακτικά μέτρα λιτότητας και όχι τόσο γιατί δεν εμπιστεύονταν τις τράπεζες. Παρόλα αυτά το τελευταίο διάστημα είναι γεγονός ότι οι αναλήψεις αυξήθηκαν με εντελώς διαφορετικούς ρυθμούς.
Είναι όμως το τραπεζικό σύστημα των χωρών της ευρωπαϊκής περιφέρειας στα πρόθυρα της κατάρρευσης ή μήπως πρόκειται για μια ακόμη προπαγανδιστική τεχνική με συγκεκριμένες οικονομικές και πολιτικές επιδιώξεις;
Η δεύτερη αυτή εκδοχή φαίνεται ότι δεν είναι αβάσιμη αν διαβάσει κανείς κείμενο που δημοσιεύτηκε πρόσφατα στην ηλεκτρονική έκδοση του CNN και το οποίο δεν έτυχε της προσοχής που της αρμόζει από τα ελληνικά ΜΜΕ. Επικαλούμενη μια έκθεση του Ινστιτούτου Πέτερσον για τα Διεθνή Οικονομικά η συντάκτρια του άρθρου υποστήριζε ότι ένας τραπεζικός πανικός στην Ελλάδα θα βοηθούσε στο να δυσφημιστούν τα αντιμνημονιακά κόμματα και κυρίως ο ΣΥΡΙΖΑ. Σύμφωνα με το σκεπτικό της έκθεσης, σε μια τέτοια περίπτωση η ΕΚΤ θα αναγκαζόταν να παρέμβει προκειμένου να αποφευχθεί διάδοση του πανικού σε ολόκληρη την Ευρώπη. Για να το κάνει όμως αυτό θα αναγκάσει την Ελλάδα «να αποδεχθεί πλήρως τις προτάσεις του ΔΝΤ και ενδεχομένως να ακυρώσει τις εκλογές σχηματίζοντας μια ακόμη τεχνοκρατική κυβέρνηση συνασπισμού». Απηχώντας το πνεύμα της έκθεσης η συντάκτρια του CNN σημειώνει, ανερυθρίαστα, ότι ο τραπεζικός πανικός είναι ίσως το «πικρό φάρμακο που χρειάζεται η Ελλάδα».
Προφανώς αντίστοιχα σενάρια μπορεί να εξυφαίνει κάποιος και για τις υπόλοιπες χώρες της ευρωπαϊκής περιφέρειας και κυρίως την Ισπανία όπου τους τελευταίους μήνες αποσύρθηκαν περισσότερα από 50 δις ευρώ από τραπεζικές καταθέσεις (περίπου το 3% των καταθέσεων στη χώρα). Μόλις την περασμένη εβδομάδα η αιφνίδια φυγή κεφαλαίων από την τράπεζα Bankia θύμισε σε ολόκληρη την Ιβηρική χερσόνησο πόσο εύκολα θα μπορούσε να δημιουργηθεί μια εκτεταμένη κρίση.
Πόσο εφικτό είναι όμως ένα τέτοιο σενάριο στις σημερινές συνθήκες της κρίσης;
Μια φήμη αρκεί να φέρει την καταστροφή
Το πρόβλημα με τους τραπεζικούς πανικούς είναι ότι στην συντριπτική πλειονότητα των περιπτώσεων ξεκινούν από μια φήμη αλλά καταλήγουν να έχουν πραγματικά καταστροφικά αποτελέσματα. Είναι χαρακτηριστικό πως όταν ο αμερικανός κοινωνιολόγος Ρόμπερτ Μέρτον δημιούργησε στα μέσα του 20ου αιώνα τον όρο «αυτοεκπληρούμενη προφητεία» χρησιμοποίησε το παράδειγμα του τραπεζικού πανικού για να εξηγήσει τη νέα του θεωρία. Περιέγραψε δηλαδή μια κατάσταση στην οποία οι καταθέτες φοβούνται, για διάφορους λόγους, ότι η τράπεζα δεν θα είναι σε θέση να τους επιστρέψει τις καταθέσεις τους και προχωρούν σε μαζικές αναλήψεις με αποτέλεσμα η τράπεζα πραγματικά να μην έχει τελικά να επιστρέψει τις καταθέσεις και να χρεοκοπεί. Η διαδικασία αυτή στηρίζεται στο γεγονός ότι οι τράπεζες ποτέ δεν διατηρούν το σύνολο των καταθέσεων σε θησαυροφυλάκια αλλά αντίθετα επενδύουν ή δανείζουν το μεγαλύτερο τμήμα των καταθέσεων.
Με αυτό τον τρόπο αποκομίζουν κέρδος και λειτουργούν σαν ένας συμπληρωματικός μηχανισμός «δημιουργίας χρήματος» σε μια οικονομία. Με βάση τη θεωρία των μεγάλων αριθμών η τράπεζα γνωρίζει ότι υπό φυσιολογικές συνθήκες τα διαθέσιμα σε ρευστό που διατηρεί στα χρηματοκιβώτιά της επαρκούν για να καλύψουν τις ανάγκες όσων πελατών πραγματοποιούν αναλήψεις. Αν όμως μια φήμη ωθήσει τους καταθέτες να ζητήσουν ταυτόχρονα τα χρήματά τους το σύστημα οδηγείται εξ’ ορισμού σε κατάρρευση.
Ενδεικτικό του πόσο εύκολα θα μπορούσε κανείς να διασπείρει μια σχετική φήμη πυροδοτώντας μια αυτοεκπληρούμενη προφητεία ήταν ο μίνι «τραπεζικός πανικός» που προκλήθηκε την ημέρα ψήφισης του δευτέρου μνημονίου. Καθώς τα μέσα ενημέρωσης αλλά και κυβερνητικά στελέχη κινδυνολογούσαν όλο το προηγούμενο βράδυ ότι σε περίπτωση καταψήφισης θα «άδειαζαν τα ATM», την επομένη το πρωί παρατηρήθηκαν ορισμένα προβλήματα στη λειτουργία των μηχανημάτων αυτόματης ανάληψης. Αν και το περιστατικό αυτό δεν συνιστά πραγματικό τραπεζικό πανικό είναι ενδεικτικό της δύναμης που διαθέτουν τα μέσα ενημέρωσης να προκαλέσουν τεχνητές κρίσεις για την προώθηση συγκεκριμένων πολιτικών αποφάσεων.
Στην περίπτωση της Ευρώπης, όπως εξηγούσαν πρόσφατα οικονομικοί αναλυτές ο κίνδυνος ενός τραπεζικού πανικού επιτείνεται από την απουσία ενός ενιαίου τραπεζικού συστήματος το οποίο θα υποστηρίζεται από μια αξιόπιστη κεντρική τράπεζα. Στην περίπτωση της ΕΕ όχι μόνο δεν έχει επιτευχθεί ένα ενιαίο τραπεζικό σύστημα αλλά και η ΕΚΤ χρησιμοποιήθηκε περισσότερο για να μεταφέρει τις ζημιές του ιδιωτικού τραπεζικού συστήματος στους ευρωπαίους φορολογούμενους παρά για να λειτουργεί σαν ρυθμιστής και εγγυητής του συστήματος.
Παρόλα αυτά η ΕΚΤ είναι δεδομένο ότι έχει την ικανότητα να διασώσει ανά πάσα στιγμή το τραπεζικό σύστημα μικρών χωρών όπως η Ελλάδα. Η διαπίστωση αυτή οδήγησε αρκετούς αναλυτές στο συμπέρασμα ότι το Βερολίνο θα μπορούσε να χρησιμοποιήσει την ΕΚΤ σαν μέσο για την επιβολή της πολιτικής του στην Ελλάδα διακόπτοντας κατά το δοκούν τη στήριξη του τραπεζικού συστήματος. Παρόλα αυτά όπως εξηγούσε στα επίκαιρα στέλεχος του ελληνικού τραπεζικού συστήματος, που προτίμησε να κρατήσει την ανωνυμία του, μια τέτοια κίνηση θα απαιτούσε και τη στήριξη του Παρισιού το οποίο διατηρεί σημαντικά δικαιώματα ψήφου στο εσωτερικό της Ευρωπαϊκής Κεντρικής Τράπεζας. Ακόμη δηλαδή και αν η Μέρκελ, αδιαφορώντας για τις συνέπειες, θα ήθελε να κρυφτεί πίσω από την ΕΚΤ για να τιμωρήσει τους απείθαρχους Έλληνες, για να το πετύχει θα πρέπει πλέον να εξασφαλίσει και τη σύμφωνη γνώμη του Ολάντ.
Δεν υπάρχει πανικός χωρίς φωτιά
Είναι λοιπόν το ενδεχόμενο ενός τραπεζικού πανικού απλώς ένα πολιτικό όπλο το οποίο μπορεί να πυροδοτηθεί με τη διασπορά μιας μόνο φήμης; Η ιστορία έχει αποδείξει ότι τα μεγαλύτερα κρούσματα τραπεζικού πανικού σημειώνονται σε περιόδους βαθιάς κρίσης του παγκόσμιου οικονομικού συστήματος. Ουσιαστικά δηλαδή αποτελούν έκφανση του προβλήματος που οδηγεί στη Μεγάλη Ύφεση. Όπως εξηγούσε άλλωστε στα Επίκαιρα και ο επικεφαλής οικονομικός αναλυτής του Γκάρντιαν, Αντίτια Τσακραμπόρτι, η μεγάλη χρηματοπιστωτική κρίση του 2008 ξεκίνησε ουσιαστικά λίγο νωρίτερα στην Αγγλία με τον μίνι τραπεζικό πανικό στην τράπεζα Northern Rock – προβλήματα τα οποία, παρεμπιπτόντως, αντιμετωπίστηκαν με άμεσες οι έμμεσες εθνικοποιήσεις τραπεζών.
Στην περίπτωση πάντως μικρών οικονομιών όπως η Ελλάδα είναι δεδομένο ότι φορείς όπως η ΕΚΤ μπορούν με σχετική ευκολία να ελέγξουν την κατάσταση. Το αν και με ποιό τρόπο θα το κάνουν ξεφεύγει από το πεδίο των οικονομικών και περνά πολύ συχνά στα χωράφια της πολιτικής.
Άρης Χατζηστεφάνου
ΕΠΙΚΑΙΡΑ Ιούνιος 2012