Ήταν Σάββατο 17 Δεκεμβρίου όταν η εφημερίδα Τα ΝΕΑ με ένα παραπολιτικό σχόλιο 50 λέξεων έβαλε φωτιά στο ελληνόφωνο Ιντερνετ. «Μαθαίνω» έγραφε ο συντάκτης «ότι ο Πρωθυπουργός Λουκάς Παπαδήμος τά ΄χασε («καράφλιασε», ήθελα να γράψω) με την εικόνα που βρήκε στο Μαξίμου. Είναι δυνατόν να είχαν προσληφθεί για τα λεγόμενα σόσιαλ μίντια (τουίτερ, φέισμπουκ, λίνκεντιν και τα ρέστα) 100 άτομα;». Δυο ημέρες αργότερα και ενώ το Μαξίμου τηρούσε σιγή ιχθύος αποφασίσαμε να βάλουμε το θέμα στην ατζέντα του Unfollow και μάλιστα να ξεκινήσουμε την έρευνα μέσω των social media – για να κρίνουμε όχι μόνο το περιεχόμενο των απαντήσεων αλλά και την ίδια την αντίδραση του περίφημου μηχανισμού που σύμφωνα με τα ΝΕΑ είχε στήσει ο πρώην πρωθυπουργός.
Η πρώτη μας ερώτηση όμως έπρεπε να τεθεί στον Λουκά Παπαδήμο: «@PrimeministerGR Στο πλαίσιο της διαφάνειας θα μπορούσατε να μας δώσετε τη λίστα των 100 συμβούλων του Παπανδρέου για τα social media;». Μέσα σε λίγα λεπτά εκατοντάδες άτομα επαναλάμβαναν το ερώτημά μας προς το λογαριασμό του Μαξίμου. Η πρώτη «θεσμική» απάντηση όμως ήρθε από τον Παναγιώτη Παπαχατζή: «@xstefanou Ψάξε χθεσινά tweets για το θέμα. Είναι τερατώδες ψέμα όσα αναφέρει το δημοσίευμα». Ο σύμβουλος επικοινωνίας νέων μέσων του ΠΑΣΟΚ μας παρέπεμπε σε προηγούμενα tweet της Αίγλης Μπαλαμάτση (@abalamatsi), η οποία ως υπεύθυνη της διαδικτυακής παρουσίας του πρωθυπουργικού γραφείου θα έπρεπε θεωρητικά να ηγείται της ιντερνετικής στρατιάς του Παπανδρέου.
Καθώς η πίεση προς το Μαξίμου αυξανόταν λεπτό με το λεπτό, αργά το απόγευμα το γραφείο του πρωθυπουργού αναγκάστηκε να εκδώσει την εξής ανακοίνωση. «Οι πληροφορίες που αναφέρονται σε ορισμένα δημοσιεύματα, ότι στο Μέγαρο Μαξίμου και στον τομέα των social media απασχολούνταν 100 άτομα, είναι απολύτως ανακριβείς. Η αλήθεια είναι ότι απασχολούνταν τρία άτομα εκ των οποίων έχουν μείνει δύο». Ήταν προφανές ότι η μπάλα περνούσε πλέον στην μεγάλη περιοχή της εφημερίδας Τα ΝΕΑ, η οποία σεβόμενη τη δημοσιογραφική δεοντολογία, θα έπρεπε είτε να στηρίξει το ρεπορτάζ της είτε να ζητήσει ταπεινά συγγνώμη από το αναγνωστικό της κοινό. Τίποτα από τα δυο όμως δεν συνέβη!
Με μια πρώτη ανάγνωση το Μαξίμου πέτυχε μια σαρωτική νίκη παρέχοντας κάλυψη στον πρώην πρωθυπουργό και αποστομώνοντας το συγκρότημα Λαμπράκη. Στην πραγματικότητα και οι δυο πλευρές είχαν απλώς καταφέρει να μετατοπίσουν το επίκεντρο της συζήτησης από μια υπόθεση πολιτικής προπαγάνδας σε μια κακοδιατυπωμένη καταγγελία «πράσινων» διορισμών. Το ερώτημα όμως δεν ήταν εάν ένας πρωθυπουργός προσέλαβε 100 άτομα στο Μαξίμου (πράγμα φύσει αδύνατο) αλλά εάν τα τελευταία χρόνια είχε δημιουργήσει ένα δίκτυο προώθησης των θέσεων του στο διαδίκτυο.
Για όλα φταίει το (συνθετικό) γκαζόν
Η προσπάθεια επηρεασμού του δημόσιου διαλόγου μέσα από οργανωμένα δίκτυα προπαγανδιστών είναι παλιά όσο και οι ανθρώπινες κοινωνίες. Στη σύγχρονη ιστορία είναι γνωστό ότι το γραφείο του Ρίτσαρντ Νίξον έστελνε σε μεγάλες εφημερίδες πλαστές επιστολές με ττις οποίες απλοί πολίτες υποτίθεται ότι επικροτούσαν το έργο του προέδρου. Από το 1985 ο Αμερικανός γερουσιαστής Λόιντ Μπέντσεν θα ονομάσει αυτή την τεχνική Astroturfing – από το όνομα μιας εταιρείας, που παρήγαγε συνθετικό γκαζόν. Το Astroturfing σημαίνει να «φυτεύεις» καρπούς με την ελπίδα να δημιουργήσεις ένα ψεύτικο κίνημα βάσης (grassroot – που φυτρώνει στο χορτάρι) για να προωθήσεις συγκεκριμένα συμφέροντά. Ο Αμερικανός γερουσιαστής είχε υποψιαστεί την ύπαρξη τέτοιων ομάδων όταν άρχισε να λαμβάνει εκατοντάδες γράμματα «πολιτών», οι οποίοι του ζητούσαν να στηρίξει μεγάλες ασφαλιστικές εταιρείες. Την ίδια εποχή η καπνοβιομηχανία Phillip Morris, δημιουργεί την οργάνωση Εθνική Συμμαχία Καπνιστών, μέσω της οποίας βομβαρδίζει δημοσιογράφους και πολιτικούς με μηνύματα εναντίον της αντικαπνιστικής πολιτικής για νέους.
Με την κυριαρχία του Ιντερνετ οι κανόνες του παιχνιδιού αλλάζουν και τα τμήματα δημοσίων σχέσεων μεγάλων εταιρειών και κομμάτων αποκτούν νέο πεδίο δόξης. Στις ΗΠΑ εταιρείες όπως η reputation.com δίνουν ακόμη και σε απλούς πολίτες τη δυνατότητα να «θάψουν» ανεπιθύμητες πληροφορίες που κυκλοφορούν στο Ιντερνετ. Στην Ελλάδα η εταιρεία Civitas (η οποία ανέλαβε να επι-κοινωνήσει τις θέσεις του ΔΝΤ και της Τρόικα μέσω δημοσιογράφων) υπόσχεται να βοηθήσει τους πελάτες της «να επηρεάσουν την online συζήτηση μέσα από ουσιαστικό περιεχόμενο και στοχευμένο engagement της online κοινότητάς τους».
Τα πραγματικά προβλήματα όμως ξεκίνησαν όταν ορισμένες εταιρείες αποφάσισαν να φέρουν και στο Ιντερνετ και τη λογική του Astroturfing δημιουργώντας ψεύτικες ψηφιακές περσόνες που παρεμβαίνουν σε chat room και δίκτυα κοινωνικής δικτύωσης. Εταιρείες, που συχνά έχουν την έδρα τους σε αναπτυσσόμενες χώρες, αναλαμβάνουν να διευκολύνουν αυτή την πρακτική βάζοντας εκατοντάδες υπαλλήλους να παραβιάζουν τα μέτρα ασφαλείας σε site και blogs. Οι υπάλληλοί τους αναλαμβάνουν λόγου χάρη να πληκτρολογούν χιλιάδες captcha (τις μικρές λέξεις που πρέπει να γράφουμε για την εγγραφή σε μια ιστοσελίδα) με τιμές που κυμαίνονται από 0.006 έως 0.008 δολάρια ανά κωδικό.
Κινέζικες εταιρείες όπως η Zhubajie και η Sandaha προχωρούν ένα βήμα περισσότερο αναλαμβάνοντας με το αζημίωτο να παρεμβαίνουν σε δίκτυα κοινωνικής δικτύωσης και chat rooms για λογαριασμό εταιρειών και κομμάτων. Ο μεγάλος τιμονιέρης της ψηφιακής απάτης όμως είναι το ίδιο το κομμουνιστικό κόμμα Κίνας, το οποίο εδώ και χρόνια στρατολογεί τα λεγόμενα «κόκκινα γιλέκα» ή «50 σεντς» – φοιτητές ή νεαρούς δημόσιους υπαλλήλους οι οποίοι πληρώνονται με 50 σεντς του κινεζικού Γουάν για κάθε φιλοκυβερνητικό μήνυμα που θα ποστάρουν στο Ιντερνετ.
Η χώρα πάντως που μετέτρεψε το Astroturfing σε πραγματική τέχνη είναι το Ισραήλ. Όπως είχε αποκαλύψει το περιοδικό Wired, το ισραηλινό υπουργείο εξωτερικών δημιούργησε το λεγόμενο internet warfare squad – ομάδες χειριστών, που γνωρίζουν τουλάχιστον δυο ξένες γλώσσες και αναλαμβάνουν να παρεμβαίνουν σε συζητήσεις και να αφήνουν μηνύματα σε ιστοσελίδες τις οποίες επιλέγει το υπουργείο εξωτερικών. Ο αρχικός προϋπολογισμός για τις συγκεκριμένες ομάδες κυμαίνονταν στα 150.000 ευρώ αλλά πιστεύεται ότι έκτοτε αυξήθηκε αισθητά.
Στην μάχη της ισραηλινής προπαγάνδας όμως λειτουργούν και ιδιωτικές οργανώσεις όπως η JIDF (Jewish Internet Defense Force) οι οποίες παρουσιάζονται σαν ανεξάρτητες ομάδες bloger – αν και δημοσιεύματα της ισραηλινής εφημερίδα Haaretz αναφέρουν ότι σχετίζονται με μυστικές υπηρεσίες, όπως η Μοσάντ. Όπως έγινε μάλιστα γνωστό στις αρχές Ιανουαρίου, τις υπηρεσίες της στη διαδικτυακή προπαγάνδα του Ισραήλ προσφέρει πλέον και η Εθνική Ένωση Ισραηλινών Φοιτητών (NUIS) η οποία δίνει 2.000 δολάρια σε χρήστες που θα αναλάβουν να στέλνουν μηνύματα υπέρ του κράτους του Ισραήλ για πέντε ώρες την εβδομάδα.
Στην Ελλάδα ο ισραηλινός μηχανισμός προπαγάνδας έκανε την πλέον δυναμική εμφάνισή του λίγες ημέρες πριν και μετά τη δολοφονική επίθεση στο στόλο της ελευθερίας. Όσοι παρακολούθησαν μέσω του Ιντερνετ την επιδρομή το βράδυ της 31ης Μάιου του 2010 θυμούνται τους δεκάδες λογαριασμούς που έστελναν πανομοιότυπα μηνύματα υποστήριξης του Ισραήλ ή έκαναν το λεγόμενο τρολλινγκ για να μπλοκάρουν τις συζητήσεις σε ιστοσελίδες που ακολουθούσαν την πορεία των πλοίων. Η @cyberela, που βρέθηκε εκείνο το βράδυ στο «ψηφιακό κατάστρωμα» της επίσημης ιστοσελίδας της ελληνικής αποστολής θυμάται ότι πριν ξεκινήσει η επιδρομή των ισραηλινών κομάντος «παρουσιάστηκε στο chat της ιστοσελίδας πολύ έντονη δραστηριότητα από trolls που άρχισαν να βρίζουν τα μέλη της αποστολής αλλά και την Τουρκία και την Ελλάδα». Ενώ μάλιστα οι διαχειριστές του site μπλόκαραν συνεχώς τους κακόβουλους σχολιαστές αυτοί εμφανίζονταν με διαφορετικό IP address (τη μοναδική «ταυτότητα» που χαρακτηρίζει κάθε σύνδεση στο Ιντερνετ) γεγονός που σημαίνει είτε ότι διέθεταν πολύ μεγάλο αριθμό υπολογιστών και συνδέσεων είτε τεχνογνωσία που δεν μπορεί να έχει ένας απλός χρήστης.
Καθώς όμως αυτές οι επιχειρήσεις προπαγάνδας απαιτούν πολύ μεγάλες ομάδες «κυβερνοπολεμιστών», αρκετές εταιρείες και κυβερνήσεις άρχισαν να αναζητούν αυτοματοποιημένους τρόπους για τη δημιουργία ψεύτικων προφίλ. Οι πρώτες απόπειρες ήταν μάλλον αποτυχημένες καθώς οι λογαριασμοί που δημιουργούνταν συνήθως δεν εμφανίζουν δραστηριότητα και έτσι γίνονται εύκολα αντιληπτοί. Στο Twitter αυτοί οι ψεύτικοι λογαριασμοί είναι γνωστοί σαν «αβγά» – γιατί οι δημιουργοί τους αφήνουν την προεπιλεγμένη φωτογραφία του αβγού, που δίνει η υπηρεσία. Συνήθως τα αβγά έχουν από 0 έως 4-5 followers, στέλνουν μόνο ένα tweet γενικού περιεχομένου και δεν απαντούν σε μηνύματα άλλων χρηστών. Στην Ελλάδα το φαινόμενο ήρθε στην επιφάνεια από το λογαριασμό Twitter του skai.gr, ο οποίος ακολουθείται από χιλιάδες αβγά – γεγονός που επιτρέπει στο σταθμό να ισχυρίζεται ότι έχει τουλάχιστον 70.000 followers.
Προκειμένου να αποφύγει τέτοιου είδους εξευτελισμούς η αμερικανική κυβέρνηση ανέθεσε στην ιδιωτική εταιρεία, Hbgary federal να δημιουργήσει λογισμικό το οποίο θα μπορεί να παράγει αληθοφανή προφίλ χρηστών τα οποία στη συνέχει διαχειρίζονται κυβερνητικοί υπάλληλοι. Μια πολύ πιο εξελιγμένη μορφή της ίδιας τεχνολογίας προωθεί εδώ και χρόνια και η Κεντρική Διοίκηση (Centcom) του αμερικανικού Πενταγώνου. Σε συνεργασία με ιδιωτικές εταιρείες η διοίκηση δημιούργησε δεκάδες ψεύτικα προφίλ τα οποία χειρίζονται αραβόφωνοι υπάλληλοι στην αεροπορική βάση Μακντιλ στην Τάμπα της Φλόριντα. Κάθε χειριστής ελέγχει δέκα ψηφιακές περσόνες οι οποίες στήνονται σε εικονικούς διακομιστές (virtual servers) που δίνουν την εντύπωση ότι ο υπολογιστής λειτουργεί σε χώρες όπως το Ιράκ ή το Αφγανιστάν. Όπως αποκάλυψε ο Guardian, τη δημιουργία των προφίλ ανέλαβε η αμερικανική εταιρεία Ntrepid έναντι 2.5 εκατομμυρίων δολαρίων.
Yes, he can
Το αμερικανικό πνεύμα για την παρέμβαση στα social media θα φτάσει δειλά δειλά στην Ελλάδα το 2005 όταν ο Γιώργος Παπανδρέου δημιουργεί τη λεγόμενη ομάδα εθελοντών διαδικτύου (http://ethelontes.pasok.gr). Ίσως η καθοριστικότερη στιγμή όμως έρχεται το Νοέμβριο του 2006 όταν ο blogger Παναγιώτης Βρυώνης (vrypan) λαμβάνει ένα αναπάντεχο προσωπικό mail (με ελαφρώς αμερικανικό συντακτικό) από τον Γ. Παπανδρέου. «Ακούω κατά καιρούς τα podcasts σου. Τα βρίσκω πολύ ενδιαφέροντα αλλά και ακόμα περισσότερο και τη γνώση σου για τις τεχνολογικές εξελίξεις γύρω από το μέσο του διαδικτύου, το Web 2.0, youtube, wikipedia, κλπ. Προσωπικά θα ήθελα να δω πως τα εργαλεία αυτά μπορούν να χρησιμοποιηθούν και για μια πιο συμμετοχική και δημοκρατική πολιτική δράση υπέρ των πολιτών. Αν έχεις ευκαιρία πολύ θα ήθελα να βρεθούμε…». Ο Βρυώνης (οποίος δεν απάντησε σε ερωτήσεις του Unfollow επικαλούμενος φόρτο εργασίας) θα αναλάβει τελικά ρόλο συμβούλου στα social media του ΠΑΣΟΚ και από εκεί θα αρχίσει να υφαίνει το πράσινο δίκτυο του Παπανδρέου. Το μοντέλο που ακολουθεί αποτελεί «φωτοτυπία» της ομάδας social media του Δημοκρατικού Κόμματος των ΗΠΑ – o vrypan μάλιστα θα ταξιδέψει στις ΗΠΑ για να παρακολουθήσει το συνέδριο του κόμματος το 2008. Η πορεία του άλλωστε είναι σχεδόν πανομοιότυπη με αυτή του Τζέσε Λι, του ανθρώπου που είχε αναλάβει την προεκλογική προώθηση του δημοκρατικού κόμματος και στη συνέχεια διορίστηκε επικεφαλής στη διεύθυνση social media του Λευκού Οίκου.
Ένα χρόνο μετά την ανάληψη των καθηκόντων του στο πλευρό του Γ. Παπανδρέου ο Βρυώνης θα οργανώσει και την πρώτη «συνάντηση bloggers ΠΑΣΟΚ» στο περιθώριο της Κεντρικής Οργανωτικής Επιτροπής Συνεδρίου (ΚΟΕΣ) του κόμματος. Μεταξύ άλλων υπόσχεται στους καλεσμένους του ότι το ΠΑΣΟΚ θα τους λύσει «ανυπέρβλητα τεχνικά εμπόδια… ώστε να κάνει τις δράσεις μας πιο αποτελεσματικές». Στην πρώτη εκείνη συνάντηση θα δηλώσουν συμμετοχή ορισμένα από τα πιο γνωστά «πράσινα γιλέκα» του κόμματος όπως ο Παναγιώτης Παπαχατζής (@papachatzis), ο Στέφανος Παπανώτας (@papano), ο Γιώργος Παπούλιας (@gpapoul) κ.ά
«Το ΠΑΣΟΚ και ο Γ. Παπανδρέου» θα εξηγήσει στο Unfollow ο Ματθαίος Τσιμιτάκης, δημοσιογράφος και ακτιβιστής που βρέθηκε αρκετές φορές σε αντίπαλα ψηφιακά μετερίζια «είναι το πρώτο κόμμα που αποκτά μια συγκροτημένη ομάδα στο διαδίκτυο με σαφή ιεραρχική δομή και κεντρική καθοδήγηση». Την ψηφιακή κυριαρχία του κόμματος είχε επιβεβαιώσει από το 2009 και έρευνα της εταιρείας Communication Effect η οποία σημείωνε ότι «το προσωπικό ενδιαφέρον του Παπανδρέου έχει οδηγήσει το ΠΑΣΟΚ σε σημαντική επένδυση (υποδομές, κατευθύνσεις προς βουλευτές/στελέχη, αξιοποίηση ειδικών/αναγνωρισμένων προσώπων, κλπ)».
Δεύτερη, αλλά μάλλον καταϊδρωμένη, η Ντόρα Μπακογιάννη θα επιχειρήσει το πρώτο άνοιγμα σε έλληνες blogger με την ιδιότητά της ως υπουργού εξωτερικών τον Απρίλιο του 2008. Αντίθετα η Νέα Δημοκρατία θα αργήσει πολύ να αντιληφθεί την ψηφιακή κυριαρχία του ΠΑΣΟΚ (ο εκπρόσωπος του κόμματος Ι. Μιχελάκης επίσης απέφυγε να απαντήσει σε ερωτήσεις μας για το τμήμα των social media της παράταξής του).
Ο Γ. Παπανδρέου θα τιμήσει ποικιλοτρόπως τους κυβερνο-συνεργάτες του όπως τον Π. Βρυώνη και την Αίγλη Μπαλαμάτση που είχε την ευθύνη για την ιστοσελίδα του κόμματος (και η οποία όπως θα μαντέψατε επίσης δεν απάντησε σε ερωτήσεις του Unfollow). Και οι δυο διορίζονται αρχικά στο πρωθυπουργικό γραφείο και στη συνέχεια αμισθί στα διοικητικά συμβούλια μεγάλων οργανισμών (ο @vrypan στον ΟΠΑΠ και η @abalamatsi στον ΕΟΤ).
Πού σταματά λοιπόν ο αστικός μύθος για τους 100 «κυβερνομαχητές» του Γιώργου Παπανδρέου και που ξεκινά η πραγματικότητα; Ο πρώην πρωθυπουργός είχε δημιουργήσει πραγματικά τις υποδομές για μια δυναμική παρέμβαση στον διαδικτυακό διάλογο. Αν και δεν υπάρχουν συγκεκριμένες καταγγελίες για τεχνικές astroturfing πολλές φορές τα μέλη αυτών των ομάδων βρέθηκαν στην πρώτη γραμμή επιθέσεων σε πολιτικούς αντιπάλους του κόμματος). Είναι δεδομένο ότι ο πρώην πρωθυπουργός άλλαξε τα δεδομένα της πολιτικής παρέμβασης στα social media. Η πολιτική του πορεία όμως έδειξε ότι αυτό δεν ήταν αρκετό. Όταν στην επέτειο της 28ης Οκτωβρίου οι πολίτες αποφάσισαν να αποδοκιμάσουν μαζικά την πολιτική του το ψηφιακό του Firewall δεν στάθηκε ικανό να σταματήσει την αποκαθήλωσή του.
Άρης Χατζηστεφάνου
Περιοδικό Unfollow Ιανουάριος 2012
