Γιώργος Λιερός
Πηγή: Δρόμος της Αριστεράς
Από εκεί που βρίσκεται σήμερα το Ιράκ, ξεκίνησαν όλα: το κράτος, οι κοινωνικές τάξεις, οι πόλεις, η γραφή, οι οργανωμένες θρησκείες. Το ταξίδι στο Ιράκ είναι ταξίδι στις απαρχές του ιστορικού χρόνου, ένα προσκύνημα για οποιονδήποτε ονειρεύεται να ξαναφτιάξει τον κόσμο από την αρχή. Ανάμεσα στον Τίγρη και τον Ευφράτη βρισκόταν κατά τη Βίβλο η Εδέμ. Εκεί, «από μια μοιραία σύμπτωση» που σύμφωνα με τον Ρουσό «δεν θα έπρεπε να είχε ποτέ συμβεί» χάθηκε η εξισωτική κατάσταση, «η πραγματική νεότητα της οικουμένης», «η ευτυχισμένη κατάσταση για την οποία ήταν φτιαγμένο το ανθρώπινο γένος». Η ίδια η Βαγδάτη και η Βασσόρα δεν είναι μόνο ονειρικός τόπος από τα παιδικά μας αναγνώσματα, η γη από τις Χίλιες και μια Νύχτες ή η χώρα του Σεβάχ του Θαλασσινού.
Σε αυτά εδώ τα μέρη η θύελλα που σηκώθηκε πριν από πέντε-έξι χιλιάδες χρόνια «από τη μεριά του παραδείσου» και «ωθεί ακαταμάχητα τον Άγγελο της Ιστορίας προς το μέλλον» δεν έπαψε να λυσσομανά. Η θέα του σημερινού Ιράκ -το οποίο βρίσκεται στην καρδιά του πιο σύγχρονου γεωπολιτικού παιχνιδιού- μετά από 35 χρόνια σχεδόν αδιάκοπου πολέμου (1980-2015) είναι «ο σωρός από τα ερείπια», που βλέπει μπροστά του ο Άγγελος της Ιστορίας «να φτάνει μέχρι τον ουρανό»· ταυτόχρονα και αδιαχώριστα όμως είναι επίσης η κατάφαση της ανθρώπινης ιδιότητας στα πρόσωπα χιλιάδων Ιρακινών η οποία μπορεί να αναδύεται αλώβητη και μέσα από τις χειρότερες καταστροφές.
***
Μετά το αεροδρόμιo και τα προάστια, τους δρόμους στους οποίους ανέμιζαν οι μαύρες πένθιμες και οι άλλες σημαίες των σιιτών, οι επόμενες εικόνες ήταν εκείνες από τα σπίτια, τα κανάλια, τις γέφυρες και τα δρομάκια της παλιάς πόλης της Βασσόρα. Άφθονα σκουπίδια παντού, η παλιά εβραϊκή συνοικία όμως με μια στοιχειώδη φροντίδα θα μπορούσε να είναι ένα κόσμημα που να το ζηλεύει η κάθε πόλη. Μόλις αποβιβαζόμαστε από το αυτοκίνητο μια παρέα παιδιών που μόλις έχουν σχολάσει μας πλησιάζουν και μας προσφέρουν τα μανταρίνια που έχουν στα χέρια τους για να φάνε. Η Βασσόρα μας καλωσορίζει. Επίσκεψη στην Ένωση Συγγραφέων της Βασσόρα. Μοντέρνα τέχνη αξιώσεων στη γκαλερί της ένωσης των Ιρακινών εικαστικών. Χανόμαστε ανάμεσα στο πλήθος στα παζάρια της πόλης. Οσμές και χρώματα Ανατολής και προϊόντα κατά βάση κινέζικα αλλά και ιρανικά, τουρκικά και ινδικά. Όλες οι γυναίκες είναι ντυμένες στα μαύρα και φορούν μαντήλες. Όταν λέμε ότι είμαστε Έλληνες τα χαμόγελα σχηματίζονται σε όλα τα πρόσωπα. Πάντως, δεν μας μπερδεύουν με τους Ευρωπαίους, κατά κανόνα μας νομίζουν για Ιρανούς. Σωματικός έλεγχος σε κάθε αγορά, το ίδιο και στην είσοδο του ξενοδοχείου. Έλεγχος αποσκευών σχεδόν όπως στο αεροδρόμιο, οπλισμένοι στρατιώτες και αστυνομικοί παντού. Θα δειπνήσουμε σε ένα λαϊκό εστιατόριο μέσα στην αγορά και θα και θα τελειώσουμε τη μέρα μας καπνίζοντας ναργιλέ και πίνοντας τσάι σε ένα παράπηγμα δίπλα στο ξενοδοχείο.
***
Βασσόρα 871 μ.Χ. Οι εξεγερμένοι σκλάβοι μετά από πολιορκία καταλαμβάνουν τη Βασσόρα, καταστρέφουν την πόλη και κατασφάζουν τους κατοίκους της. Η εξέγερση των Zahj, των μαύρων σκλάβων (869-883 μ.Χ.), διήρκεσε 14 χρόνια, συσπείρωσε ένα ευρύ κοινωνικό μέτωπο από σκλάβους, απελεύθερους, δουλοπάροικους, φτωχούς αγρότες, μικροβιοτέχνες, βεδουίνους κ.ά., υιοθέτησε τα εξισωτικά κηρύγματα των χαριτζίτων (χαλίφης μπορεί να είναι οποιοσδήποτε πληροί τα απαραίτητα κριτήρια έστω κι αν είναι γιος δούλου) και με ηγέτη τον Ali Ibn Muhammad έφτασε να απειλήσει την ίδια τη Βαγδάτη. Οι εξεγερμένοι όχι μόνο απελευθέρωσαν τους σκλάβους αλλά επίσης έχτισαν πόλεις και φρούρια, οργάνωσαν ναυτικό, έκοψαν νομίσματα, επέβαλλαν φορολογία κ.λπ. Πρόκειται για την πιο σημαντική εξέγερση σκλάβων στην ιστορία η οποία δυστυχώς σε αντίθεση με εκείνη του Σπάρτακου είναι σχεδόν άγνωστη σε εμάς. Ακόμα και η ιστορία των υποτελών τάξεων είναι δυτικοκεντρική.
***
Τις επόμενες τρεις μέρες, αφού αφήσουμε τη Βασσόρα, θα επισκεφτούμε τα έλη του Τίγρη και τα ερείπια από τις σουμεριακές πόλεις Ουρ, Λαγκάς και Ουρούκ έχοντας ως βάση τη Νασιρίγια. Ο εύφορος κάποτε τόπος που περπάτησαν τα βήματα του Γκιλγκαμές, του Ουρναμού και του Γουδέα σήμερα με την αλάτωση του εδάφους είναι μια έρημος στην οποία σαν χωμάτινοι λόφοι υψώνονται τα ζιγκουράτ –καθώς διαλύονται οι άψητοι πλίνθοι από τους οποίους κατασκευάστηκαν- και χάσκουν οι τάφροι που άνοιξαν ανασκαφές, τα ευρήματα των οποίων κοσμούν τα μεγαλύτερα ευρωπαϊκά μουσεία (το Λάβαρο της Ουρ στο Βρετανικό Μουσείο, τα αγάλματα του Γουδέα στο Λούβρο κ.λπ.). Βαδίζοντας στον ευρύτερο αρχαιολογικό χώρο σκοντάφτουμε (κυριολεκτικά) σε πλάκες με σφηνοειδή γραφή μισοθαμμένες στο χώμα. Σε αυτήν τη γραφή οι άνθρωποι κατέγραψαν για πρώτη φορά το στοχασμό τους πάνω στον θάνατο σαν την ανθρώπινη μοίρα, την αγωνιώδη αναζήτηση της αθανασίας ή την επιδίωξη της δόξας που ξεπερνά τον θάνατο (έπος του Γκιλγκαμές).
Η μετάβαση από τον αρχαϊκό κομμουνισμό στις ιστορικές κοινωνίες ξεκίνησε στη Μεσοποταμία, διήρκεσε περίπου μια χιλιετία (3500-2500 π.Χ.) και ήταν το αποτέλεσμα της ενδεχομενικής σύμπτωσης μιας σειράς ξεχωριστών παραγόντων και όχι μια νομοτελειακή μετεξέλιξη των νεολιθικών κοινωνιών. Ισχυρές οικογένειες, πατριές και χωριά αξιοποίησαν την εξαρτημένη εργασία των γειτόνων τους για να καλλιεργήσουν προσχωσιγενή γη υψηλής παραγωγικότητας και το αυξημένο πλεόνασμα επέτρεψε την υποστήριξη ενός πληθυσμού τεχνιτών και τη δραστήρια συμμετοχή στο εμπόριο μακρινών αποστάσεων. Η ραγδαία αστικοποίηση συνοδεύτηκε από την ανακάλυψη της γραφής, την οικοδόμηση ναών και την ανάδειξή τους σε κέντρα αναδιανομής. Οι άνθρωποι εγκλωβίστηκαν σε ένα πλέγμα κοινωνικών σχέσεων και τα πλεονεκτήματα που τους παρείχε. Το πολίτευμα των πόλεων της Σουμερίας στα τέλη της τέταρτης χιλιετίας ήταν μια πρωτόγονη δημοκρατία. Σε κάθε πόλη υπήρχε ένα νομοθετικό σώμα με δύο Βουλές, μια άνω Βουλή των πρεσβυτέρων, και μια κάτω Βουλή των ελεύθερων πολιτών· οι βασιλείς ήταν αρχικά πολέμαρχοι εκλεγμένοι για προσωρινή θητεία. Κάθε πόλη-κράτος είχε τη δική της πολιούχο θεότητα, όλες οι θεότητες όμως είχαν αναγνωρισμένη θέση σε ένα κοινό σουμεριακό πάνθεο. Μεταξύ των μεμονωμένων πόλεων γίνονταν πόλεμοι, όμως υπήρχαν κανόνες για τη διεξαγωγή τους. Σχεδόν 500.000 άνθρωποι στη Μεσοποταμία θεωρούσαν τους εαυτούς τους Σουμέριους. Αυτές οι πόλεις-κράτη θα μετεξελιχθούν σε βασίλεια και μετά τα μέσα της τρίτης χιλιετίας θα υποταχθούν στην πρώτη αυτοκρατορία της ιστορίας, εκείνη των Σαργών.
***
Η Βαγδάτη διατηρεί την αύρα της παλιάς αυτοκρατορικής πρωτεύουσας· πριν τον πόλεμο λένε ότι ήταν το ίδιο όμορφη με την Κωνσταντινούπολη. Θα φτάσουμε στην Βαγδάτη βράδυ. Έχουμε αρχίσει να αναρρώνουμε από μια σοβαρή γαστρεντερίτιδα. Το σύγχρονο εμπορικό κέντρο της Βαγδάτης είναι σχεδόν άλλη χώρα· πολυτελή μαγαζιά, ένα μεγάλο πλήθος προσεγμένα ντυμένων ανθρώπων, ακριβά αυτοκίνητα, οι γνωστές δυτικές αλυσίδες καταστημάτων και οι πρώτες γυναίκες που είδαμε χωρίς μαντήλα. Το επόμενο πρωί, όμως, η παλιά πόλη ήταν έρημη όλα τα καταστήματα κλειστά. «Έχουμε την αρμπαΐν (arbeen), πήγανε όλοι στην Καρμπάλα για προσκύνημα», μας διαβεβαιώνει ο ξεναγός. Πώς είναι δυνατόν; Χαζεύουμε στα παλιά κτίρια τις αραβικές τεχνοτροπίες να συνδυάζονται με τον νεοκλασικισμό αλλά και μοντερνιστικά στοιχεία και σχεδόν από ένστικτο κατευθυνόμαστε στην οδό Mutanabi. Την βρίσκουμε άδεια. Είναι ο δρόμος με τα βιβλιοπωλεία, το μεγαλύτερο υπαίθριο παζάρι βιβλίου της Μέσης Ανατολής και τα λογοτεχνικά καφενεία (μεταξύ των οποίων το πιο γνωστό, το Shahbander, το βρήκαμε ανοιχτό και γνωρίσαμε τον τραγικό ιδιοκτήτη του Haji Mohammed al Khushali που έχασε και τα πέντε του αγόρια στη βομβιστική επίθεση του 2007). Η οδός Mutanabi είναι τόπος συνάντησης των διανοούμενων ήδη από τον 8ο αιώνα. Εδώ τη δεκαετία του ’50 επικρατούσε το μαρξιστικό βιβλίο (το Κομμουνιστικό Κόμμα λέγεται ότι είχε κάποτε ένα εκατομμύριο μέλη), αργότερα επικράτησαν οι εθνικιστικοί προσανατολισμοί. Το 2007 μια έκρηξη παγιδευμένου αυτοκινήτου σκότωσε 30 ανθρώπους. Προβοκάτσια των Αμερικάνων; Δεν είναι και τόσο σίγουρο!
***
Το ISIS γεννήθηκε μέσα από το συγχρωτισμό των στελεχών του Μπαάθ με τους ισλαμιστές στις φυλακές του Αμπού Γκράιμπ (αν και η στροφή του Μπαάθ στον σουνιτισμό χρονολογείται ήδη από το 1991).Ο διαχωρισμός των σιιτικών από τους σουνιτικούς πληθυσμούς μοιάζει να είναι πλέον πλήρης. Η κυβέρνηση του Ιράκ εκπροσωπεί, βασικά, την σιιτική κοινότητα, συνεργάζεται στενά με το Ιράν και πρόσφατα έκανε σημαντικά ανοίγματα στη Ρωσία. Τα σιιτικά σύμβολα είναι παντού, στα δημόσια κτήρια, τους δρόμους, τις αγορές, τα στρατιωτικά οχήματα και τα φυλάκια. Τις τελευταίες εβδομάδες καταργήθηκε η βίζα για τα εκατομμύρια των Ιρανών προσκυνητών. Σήμερα το Ιράκ, το Ιράν, ο Άσαντ και η Χεσμπολά (σιίτες) πολεμούν μαζί με τους Ρώσους το ISIS (σουνίτες) το οποίο υποστηρίζει η Τουρκία, η Σαουδική Αραβία και άλλες σουνιτικές χώρες (αλλά και το Ισραήλ). Οι Αμερικάνοι και οι Ευρωπαίοι έχουν διαμορφώσει -κατά ένα μεγάλο μέρος- το πεδίο και τους όρους της σύγκρουσης και προσπαθούν να την ελέγξουν με σκοπό να εδραιώσουν την παγκόσμια ηγεμονία τους. Βορειότερα η Ροτζάβα προσπαθεί να ανοίξει τον δρόμο για μια εντελώς διαφορετική προοπτική.
***
Οι πόλεις σφύζουν από ζωή. Ο κόσμος -έχοντας εξοικειωθεί μετά από 35 χρόνια πόλεμο- μοιάζει να αγνοεί τον κίνδυνο από τις βόμβες και αυτό μεταδίδει στον περιηγητή μια δικαιολογημένη ή όχι αίσθηση ασφάλειας. Σε πολλές περιοχές μπορούσαμε να περιφερόμαστε χωρίς τη συνοδεία του ξεναγού, ακόμα και το βράδυ. Άγνοια κινδύνου; Μας καθησύχαζαν οι φιλικές εκδηλώσεις των ντόπιων, άνθρωποι όπως ο φτωχός έμπορος που μας χάρισε δώρα από τη πραμάτεια του (το κάνουν αυτό με τους ξένους). Οι υποδομές είναι σε άθλια κατάσταση αλλά οι μισθοί, στο δημόσιο τουλάχιστον τομέα, ικανοποιητικοί (1.200 δολάρια ο γιατρός, 600 ο εκπαιδευτικός, 900 ο στρατιωτικός).
Μετά τη Βαγδάτη ταξιδεύουμε ξανά για τον Νότο, για τις ιερές πόλεις των σιιτών, Νατζάφ, Κούφα και Καρμπάλα. Κατά τη διαδρομή θα κάνουμε μια πολύωρη στάση στα ερείπια της Βαβυλώνας και το υπερκείμενο παλάτι του Σαντάμ Χουσεΐν, του μοιραίου ανθρώπου για το Ιράκ (ο οποίος με το που άρπαξε την προεδρική εξουσία ξεκίνησε -με την υποστήριξη των Δυτικών και της ΕΣΣΔ- τον πόλεμο εναντίον του Ιράν με πραγματικό σκοπό τη συντριβή της ιρανικής επανάστασης). Δεκαπέντε εκατομμύρια προσκυνητές έχουν συρρεύσει από όλο τον κόσμο -κάνοντας μάλιστα τουλάχιστον τα τελευταία 50-100 χλμ. της διαδρομής όπως το απαιτεί το έθιμο· με τα πόδια. Τιμούν τις 40 μέρες από τον θάνατο του Χουσεΐν και του Αμπάς, των γιων του Αλί, ανιψιού και γαμπρού του Μωάμεθ, στη μάχη της Καρμπάλα, με την οποία εδραιώθηκε το σχίσμα Σιιτών-Σουνιτών. Δεκαπέντε εκατομμύρια άνθρωποι! Είναι εκπληκτική η πρωτοβουλία και η κινητοποίηση των κατοίκων για να στηθούν οι αναγκαίες υποδομές και να υποστηριχτεί όλο αυτό το πλήθος. Σε όλο το μήκος των εθνικών δρόμων έχουν στηθεί καλά εξοπλισμένα κέντρα φιλοξενίας με χημικές τουαλέτες, κέντρα δωρεάν διανομής φαγητού, εμφιαλωμένου νερού, ιατρικής φροντίδας κ.λπ. ένα γιγαντιαίο οργανωτικό εγχείρημα με βάση τις αρχές της δωρεάς! Μπορεί να υπάρξει το δώρο σαν ολικό κοινωνικό φαινόμενο έξω από τον μύθο και την τελετουργία;
Το μαυσωλείο του Αλί στη Νατζάφ, τα τεμένη του Χουσεΐν και του Αμπάς στην Καρμπάλα, το τζαμί της Κούφα: σημαντική ισλαμική τέχνη αλλά η προσέγγιση των μνημείων μόνο από αυτή τη σκοπιά είναι εξόχως περιοριστική. Το σημαντικό είναι το προσκύνημα, η έκσταση, ο συνωστισμός που γίνεται ασφυκτικός και μαζί ζωογόνος, το σπρώξιμο στην είσοδο του τεμένους (η αγωνία και η ψυχική ευφορία αμέσως μετά), ο διονυσιασμός του πλήθους, το ηδονικό συναίσθημα από την ανάμειξη των λαών και των γλωσσών, οι φυσιογνωμίες από την Κεντρική Ασία, τα πρόσωπα που μοιάζουν σαν να έχουν βγει από παλιές ταινίες του παλιού Χόλιγουντ με θέματα από τη Βίβλο, οι νεαροί που βγάζουν selfies με φόντο τα μνημεία, οι άνθρωπου που σου γεμίζουν με το ζόρι στο δρόμο τα χέρια με γλυκά, πορτοκαλάδες, εμφιαλωμένο νερό, όλοι αυτοί που αγνοούν τον υπαρκτότατο κίνδυνο να σκάσει ανά πάσα στιγμή μια βόμβα… Πράγματι, εδώ ξεκίνησαν όλα!
Ο θρήνος για τον θάνατο του Χουσεΐν και του Αμπάς -όπως γράφει ο Γ. Μακρής και ο Μ. Γκλίσμαν- αντιπροσωπεύει την κραυγή αγωνίας των απλών ανθρώπων, των θυμάτων της ιστορίας, είναι η πένθιμη τελετουργία που δίνει στη σιιτική κοινότητα την ελπίδα της αναγέννησης και της νίκης της ζωής έναντι του θανάτου. Η μάχη της Καρμπάλα, ως ιστορικό γεγονός εδώ, είναι αδιάφορη.
