Ένα ταξιδιωτικό ρεπορτάζ από την ουγγρική επανάσταση του 1956 στο σήμερα
Δημοσιεύθηκε το 2007
Μισό αιώνα μετά την επανάσταση που συγκλόνισε την Ανατολική Ευρώπη η Πέστη, στην ανατολική όχθη του Δούναβη, θυμάται το παρελθόν της. Άλλοτε για να το τιμήσει και άλλοτε για να το ξεπουλήσει. Ακολουθήσαμε τα ίχνη μιας εξέγερσης για να ανακαλύψουμε την ιστορία αλλά και μια από τις ομορφότερες πόλεις της Ευρώπης.
23 Οκτωβρίου 1956: Δεκάδες χιλιάδες διαδηλωτές, από πανεπιστήμια και εργοστάσια της Βουδαπέστης, συγκεντρώνονται στην ανατολική όχθη του Δούναβη, στην πλατεία Kosuth έξω από το κοινοβούλιο. Για τους ίδιους, μέχρι εκείνη την ώρα, είναι απλώς μια διαδήλωση. Ο Κορνήλιος Καστοριάδης θα γράψει αργότερα ότι ήταν η αρχή της πρώτης επανάστασης που σημειώθηκε μετά το Δεύτερο Παγκόσμιο πόλεμο.
Σήμερα από εδώ ξεκινούν λεωφορεία που μεταφέρουν τους τουρίστες στα σημεία της πόλης όπου γράφτηκε η ιστορία της εξέγερσης του 1956. Οι Αμερικανοί επισκέπτες ενθουσιάζονται. Οι Ευρωπαίοι φεύγουν συνήθως με μια πικρή γεύση. Μια αίσθηση ότι κάποιος ξεπουλάει το παρελθόν του. Εδώ και μερικούς μήνες νομίζεις ότι η πόλη ζει για να θυμάται τα γεγονότα εκείνης της περιόδου. Ξεκίνησε πέρυσι, με τη συμπλήρωση μισού αιώνα από την εξέγερση, και τώρα έχεις την αίσθηση ότι δεν θα επανέλθει ποτέ στους κανονικούς της ρυθμούς.
Βρεθήκαμε και εμείς έξω από το κοινοβούλιο έχοντας αποφασίσει να αναζητήσουμε την ιστορία του 56 στους δρόμους της Πέστης ακολουθώντας όμως δική μας πορεία – όχι τη διαδρομή των τουριστικών γραφείων αλλά την πορεία των διαδηλωτών. Κοιτάζοντας το κοινοβούλιο από την κεντρική είσοδο, αισθάνεσαι σαν να έχουν περάσει χιλιετίες από το 1902 όταν ολοκληρώθηκαν οι εργασίες κατασκευής του. Τότε η νεογοτθική αρχιτεκτονική (πιστό αντίγραφο του βρετανικού κοινοβουλίου στο Λονδίνο) συμβόλιζε την απαγκίστρωση της Βουδαπέστης από την επιρροή της Αυστροουγγρικής αυτοκρατορίας. Ήταν το νέο κέντρο εξουσίας. Για τους διαδηλωτές του 1956, όμως ήταν μια σκιά του παρελθόντος. Οι αποφάσεις λαμβάνονται πλέον σε ένα άλλο κτίριο, επί της οδού Akademia. Στα γραφεία του κομμουνιστικού κόμματος.
Τον Οκτώβριο του 56 το πλήθος που βρίσκεται εδώ ζητά να δει τον Ίμρε Νάγκυ, τον μεταρρυθμιστή κομμουνιστή πολιτικό που είχε πέσει σε δυσμένεια. Ο Νάγκυ θα εμφανιστεί τελικά, ύστερα από πολλές ώρες, σε ένα παράθυρο του κοινοβουλίου αλλά θα απογοητεύσει τους πάντες: Και τους διαδηλωτές και το Κόμμα. Σήμερα ένα άγαλμα, που κατασκευάστηκε προς τιμήν του, στέκει επάνω λίγα μέτρα μακρύτερα στην πλατεία Vertanuk (πλατεία των μαρτύρων) κοιτάζοντας προς το κτίριο της Βουλής.
Ζητώντας κάτι περισσότερο από απλές υποσχέσεις ένα μεγάλο τμήμα των διαδηλωτών άρχισε να κινείται νότια προς την περιοχή του Belvaros με κατεύθυνση προς το κτίριο του Ραδιοφώνου. Πέρασε μέσα από τους ίδιους δρόμους όπου κάποτε βρισκόταν η μεσαιωνική αγορά της πόλης και αργότερα τα καταστήματα του λεγόμενου “σοσιαλιστικού καταναλωτισμού” – σύμβολο της σχετικής ανεξαρτησίας που απολάμβανε η Βουδαπέστη από τη Μόσχα. Σήμερα στην ίδια περιοχή, η πλατεία Vorosmarty και η οδός Vaci, θεωρούνται εκ των ων ουκ άνευ προορισμός των επισκεπτών της Πέστης. Θα δεις τους τουρίστες να περνούν δίπλα από το άγαλμα του μαγυάρου ποιητή Μιχάλι Βοροσμάρτι και να καταλήγουν στο ζαχαροπλαστείο Gerbeaud. Πρόκειται για ένα ζωντανό μνημείο στην ιστορία της Πέστης, που κατασκευάστηκε το 1858, και έκτοτε φιλοξένησε την αστική τάξη του 19ου αιώνα, τα μεσαία στρώματα του 20ου και τους Ιάπωνες τουρίστες του 21ου αιώνα.
Οι διαδηλωτές όμως δεν σταμάτησαν εκεί. Ένα μεγάλο τμήμα της πορείας διέσχιζε τώρα την κεντρική πλατεία του Deak Ter, όπου σήμερα στέκει το ξενοδοχείο Meridien. Πρόκειται για το ίδιο κτίριο που φιλοξενούσε το αρχηγείο της ουγγρικής αστυνομίας. Εδώ οι εξεγερμένοι του 1956 βρήκαν τον πρώτο σύμμαχό τους στο πρόσωπο του αρχηγού της αστυνομίας Σαντόρ Κοπάστσι. Αρνούμενος να διατάξει τους άντρες του να πυροβολήσουν τους διαδηλωτές ο Κοπάστσι βρέθηκε αργότερα στο εδώλιο του κατηγορουμένου ως ένας από τους υποκινητές της εξέγερσης και πέρασε οκτώ χρόνια στη φυλακή.
Οι διαδηλωτές έχουν φτάσει πλέον έξω από το κτίριο του ραδιοφώνου στoν αριθμό 7 της οδού Brondy Sandor. Βλέποντας στους τοίχους τις τρύπες από τις σφαίρες μπορείς ακόμη και σήμερα να μεταφερθείς στο απόγευμα της 23 Οκτωβρίου του 1956. Είναι η μοναδική εκείνη στιγμή που μια διαδήλωση μετατρέπεται σε επανάσταση (για άλλους εμφύλιο) όπως είχε συμβεί το 1917 στη Μόσχα ή το 1944 στην Αθήνα. Το κτίριο του ραδιοφώνου φρουρούνταν από μέλη των ουγγρικών μυστικών υπηρεσιών AVH που κατάφεραν αρκετές φορές να απωθήσουν τους διαδηλωτές και να συλλάβουν μια ομάδα που επιχείρησε να εισβάλλει στο σταθμό.
Οταν η AVH άνοιξε πυρ εναντίον των συγκεντρωμένων η εξέγερση εξαπλώθηκε σε λίγα λεπτά σε ολόκληρη τη Βουδαπέστη. Ο σταθμός έπεσε τελικά στα χέρια των εξεγερμένων οι οποίοι απομακρύνθηκαν μόνο με την επέμβαση του σοβιετικού στρατού.
Σήμερα ο επισκέπτης της Πέστης θα περάσει από την περιοχή καθώς βγαίνει από την εβραϊκή συνοικία με κατεύθυνση προς το εθνικό μουσείο, λίγα μέτρα από το κτίριο του ραδιοφώνου. H εξέγερση βρίσκεται πλέον και μέσα στις αίθουσες του μουσείου. Ανάμεσα στα αγάλματα της ρωμαϊκής περιόδου και τα εμβλήματα της αυστροουγκρικής αυτοκρατορίας ο επισκέπτης θα βρει και υπολείμματα αγαλμάτων του Στάλιν αλλά και τα έπιπλα ανώτατων στελεχών του λεγόμενου “σοσιαλιστικού” καθεστώτος
Στοιχεία μιας άλλης επανάστασης βρίσκεις όμως και στις σκάλες που σε οδηγούν στην εντυπωσιακή είσοδο του μουσείου. Από εδώ ξεκίνησε η επανάσταση του 1848, ενάντια στην αυστριακή κυριαρχία, όταν ο ποιητής Σαντόρ Πετόφι διάβασε τις πρώτες γραμμές από το Nemzeti dal, το λεγόμενο ύμνο στο έθνος: “Σηκωθείτε Μαγυάροι, η πατρίδα σας καλεί να αποφασίσετε εάν θέλετε να είστε ελεύθεροι ή σκλάβοι”.
Διαφορετικές και πολύ πιο σκοτεινές μνήμες, από μια άλλη περίοδο της ουγγρικής ιστορίας, φέρνει στο φως και το μνημείο της “ουγγρικής αλήθειας” που στέκει στην πλατεία Kalvin Ter, απέναντι από το μουσείο. Το μνημείο είναι αφιερωμένο στον φασίστα Βρετανό Λόρδο Ρόθερμερ ο οποίος ζητούσε αναθεώρηση της συνθήκης του Τριανόν, που καθόρισε τα σύνορα της Ουγγαρίας μετά τον πρώτο παγκόσμιο πόλεμο. Ουσιαστικά ζητούσε τη δημιουργία μιας μεγάλης Ουγγαρίας. Κάθε χρόνο στις 4 Ιουνίου συγκεντρώνονται εδώ οι ακροδεξιές και φασιστικές οργανώσεις της Βουδαπέστης που θα ήθελαν να δουν τη χώρα τους να επανακτά τα εδάφη που έχασε στον πρώτο παγκόσμιο πόλεμο. Ομάδες σαν κι αυτές είχαν παρεισφρήσει και στην εξέγερση του ’56 εκτελώντας συμπαθούντες της Σοβιετικής Ένωσης.
Από το μουσείο και την πλατεία kalvin Ter Θα μπορούσαμε να κινηθούμε νότια προς τον Δούναβη για να συναντήσουμε την εντυπωσιακή μεταλική κατασκευή της Μεγάλης Αγοράς (Nagycsarnok). Αργά το βράδυ θα δείς εδώ και ορισμένους από τους δεκάδες άστεγους που άρχισαν να εμφανίζονται στην Βουδαπέστη μαζί με το άνοιγμα της ουγγρικής οικονομίας στη σύγχρονη οικονομία της Δύσης.
Ακόμη όμως έχουμε ανοιχτούς λογαριασμούς με τη σύγχρονη ιστορία της Πέστης για αυτό κινούμαστε με το μετρό προς το περίφημο “Σπίτι του Τρόμου” στην περιοχή Oktogon. Βγαίνοντας από τη στάση Vorosmarty, της πρώτης γραμμής του μετρό, βρισκόμαστε λίγα μέτρα από το κτίριο όπου κάποτε στεγαζόταν το αρχηγείο των μυστικών υπηρεσιών. Σήμερα έχει μετατραπεί σε ένα από τα πλέον εντυπωσιακά και αμφιλεγόμενα μουσεία της Ευρώπης. Ταυτίζοντας πλήρως το ναζισμό με το κομμουνισμό, και συγχέοντας τον Μάρξ και τον Λένιν με τους μετέπειτα δικτάτορες της Μόσχας και της Βουδαπέστης, καταφέρνει να εξοργίσει αρκετούς από τους επισκέπτες του. Στην είσοδό του, ένα αληθινό σοβιετικό άρμα μάχης και οι φωτογραφίες των θυμάτων της εξέγερσης προκαλούν ρίγος και οργή στον επισκέπτη. Προς το τέλος της έκθεσης, όμως, είναι εύκολο να φύγεις με μια πικρή γεύση από ένα μουσείο το οποίο δεν παρουσιάζει απλώς τα γεγονότα (ως όφειλε) αλλά τοποθετείται ιδεολογικά απέναντι τους.
Βγαίνοντας από το μουσείο στην κεντρική λεωφόρο Andrassy (που κάποτε ονομαζόταν Λεωφόρος Στάλιν και αργότερα Λεοφώρος του Λαού) μπορείς να κινηθείς προς τα δεξιά και να αφήσεις τον εαυτό σου να ξεχαστεί αντικρίζοντας το κτίριο της όπερας αλλά και τα λεγόμενο Νέο Θέατρο (Uj Szinhaz) με τον εξαιρετικό διάκοσμο στο φουαγιέ. Στα κάθετα στενά της Andrassy χτυπά η σύγχρονη καρδιά της Πέστης με τα δεκάδες καφέ εποχής αλλά και τα σύγχρονα μπαρ. Μουσικές και εικόνες για κάθε γούστο από lounge καφετέριες μέχρι υπόγεια ροκ μπαρ που θυμίζουν περισσότερο κατάληψη. Την ημέρα ο επισκέπτης εκτός από τα εμπορικά μαγαζιά, σταματά στο μουσείο φωτογραφίας Mai Mano αλλά και στο μουσείο σύγχρονης τέχνης Ernst, που κατά διαστήματα φιλοξενεί εκπληκτικές εκθέσεις Ούγγρων και ξένων ζωγράφων και φωτογράφων.
Παρόλα αυτά εμείς δεν αισθανόμαστε έτοιμοι να εγκαταλείψουμε τον περίπατο στην ιστορία του ‘56. Βγαίνοντας λοιπόν από το σπίτι του τρόμου παίρνουμε την Andrassy προς τα αριστερά με κατεύθυνση την περίφημη πλατεία των Ηρώων (Hosok Tere). Η πλατεία δεν είναι ξένη για τους εξεγερμένους του 1956 αφού εδώ το καθεστώς πραγματοποιούσε τις μεγαλειώδεις στρατιωτικές παρελάσεις του. Η ιστορία της όμως μας γυρίζει αρκετούς αιώνες πιο πίσω. Η Hosok Ter, όπως και το μετρό της πόλης, κατασκευάστηκαν το 1896 για τον εορτασμό των χιλίων χρόνων από την άφιξη των Μαγυάρων στα ουγγρικά εδάφη. Στο κέντρο της πλατείας κυριαρχεί το μνημείο της χιλιετίας – μια κολόνα ύψους 34 μέτρων που συγκρατεί το άγαλμα του αρχάγγελου Γαβριήλ – ενώ στο βάθος μια ημικυκλική κατασκευή φιλοξενεί τα αγάλματα των βασιλιάδων της χώρας. Για σύντομο χρονικό διάστημα μετά το 1919, όταν τη χώρα κυβερνούσαν τα επαναστατικά σοβιέτ, τα αγάλματα καλύφθηκαν με κόκκινα πανό ενώ γύρω από την κολόνα υψώθηκε ένας κόκκινος οβελίσκος – σύμβολα και τα δυο της απελευθέρωσης από τον αυταρχισμό της μοναρχίας.
Στα αριστερά της πλατείας βρίσκουμε το μουσείο καλών τεχνών με μια εντυπωσιακή συλλογή έργων που ξεκινά από την αρχαία Αίγυπτο και φτάνει μέχρι τους γίγαντες της ζωγραφικής (ονόματα όπως ο Μονέ, ο Τουλούζ Λοτρέκ, ο Ραφαέλ και ο Πικάσο). Στην δεξιά πλευρά της πλατείας, το παλάτι των Τεχνών, πραγματοποιεί συχνά εκθέσεις σύγχρονων καλλιτεχνών ισάξιες των μεγαλύτερων γκαλερί στον κόσμο.
Προσπερνώντας το Πάρκο των Ηρώων σε περιμένει το παραμυθένιο σκηνικό του Varosliget (πάρκο της πόλης) με την τεράστια τεχνητή λίμνη που το χειμώνα μετατρέπεται ίσως στο πιο όμορφο παγοδρόμιο της Ευρώπης. Στο βάθος βλέπεις το κάστρο του Vajdahunya, αντίγραφο θρυλικών κάστρων, στην αυλή του οποίου πραγματοποιούνται συναυλίες κλασικής και παραδοσιακής μουσικής. Απέναντί του ο ζωολογικός κήπος της Βουδαπέστης ίσως εντυπωσιάσει περισσότερο τους μεγάλους επισκέπτες του, με την art nouveau αρχιτεκτονική του, αλλά δεν θα αφήσει ασυγκίνητους και τους μικρούς.
Θεωρητικά η διαδρομή που ακολουθήσαμε στα ίχνη της επανάστασης του 1956 θα μπορούσε να ολοκληρωθεί εδώ. Ξεκινήσαμε από το κοινοβούλιο και φτάσαμε μέχρι τις γεωγραφικές εσχατίες της εξέγερσης στην Πλατεία των Ηρώων. Στην πραγματικότητα το ταξίδι στη σύγχρονη ιστορία της Πέστης ολοκληρώνεται… στη Βούδα. Κινούμαστε με μετρό και λεωφορείο προς το διάσημο Πάρκο των Αγαλμάτων (Statue Park) – το νεκροταφείο των κολοσσιαίων μνημείων του σοσιαλιστικού ρεαλισμού. Το Πάρκο δημιουργήθηκε μετά την κατάρρευση του ανατολικού μπλοκ για να φιλοξενήσει όλα όσα ήθελε να ξεχάσει η Βουδαπέστη. Εδώ βρίσκονται τα “πόδια του Στάλιν”, ό,τι απέμεινε δηλαδή από το άγαλμα του σοβιετικού ηγέτη που αποκαθήλωσαν οι διαδηλωτές το 1956. Για άλλη μια φορά ο επισκέπτης που δεν ασπάζεται πλήρως την ουγγρική ανάγνωση της ιστορίας ίσως φύγει με μια πικρή γεύση.
Στο μαγαζάκι, στην είσοδο του πάρκου, μπορείς να αγοράσεις μπλουζάκια με το σφυροδρέπανο αλλά και φιγούρες του South Park να παριστάνουν τον Κάρολο Μαρξ. Στο εσωτερικό του πάρκου, ανάμεσα στα επιβλητικά αγάλματα θα βρεις και ένα σεμνό μνημείο για τις διεθνείς ταξιαρχίες – τους μαχητές που θυσίασαν τη ζωή τους στον ισπανικό εμφύλιο για να σταματήσουν την άνοδο του φασισμού. Προφανώς για την Ουγγαρία (η οποία είχε ταχθεί στο πλευρό των δυνάμεων του Άξονα) αξίζουν και αυτοί τη χλεύη της ιστορίας.
Άρης Χατζηστεφάνου
Περιοδικό Passport Ιανουάριος 2007
